Χριστούγεννα στην Παραγκούπολη-Για τον χριστουγεννιάτικο χωρο-χρόνο

αναδημοσίευση απο "Τάξεις και Ηθική"

Τα Χριστούγεννα φέτος είναι αλλιώτικα, θα πει κάποιος. Τα ηλίθια δημόσια δέντρα που στόλισαν είναι πολύ λιγότερα. ''Αγανακτισμένοι'' πολίτες αντέδρασαν και ζήτησαν μικρότερες δαπάνες γιατί το Χρέος είναι μεγάλο και δεν είναι δυνατόν εμείς να δίνουμε μια περιουσία για χριστουγεννιάτικα γκι και λαμπάκια πολύχρωμα. Και ο Θεός είναι μεγάλος, αλλά το χρέος μεγαλύτερο. Για αυτό χρεοκοπήσαμε, λένε, σπαταλούσαμε αλόγιστα, κι άλλωστε τώρα θυμηθήκαμε ότι η ευτυχία βρίσκεται στα ''μικρά πράγματα'', ότι μπορούμε να την παλέψουμε με λιγότερα, ότι μπορείς να περάσεις καλά σε ένα σπίτι με φίλους και δεν χρειάζεται να δώσεις μια περιουσία στο σκυλάδικο για χριστουγεννιάτικο ρεβεγιόν. Ότι ''πραγματικός χριστιανός'' είναι αυτός που αρκείται με τα λίγα ή τα καθόλου δώρα Χριστουγέννων.

Το πρόβλημα με τα Χριστούγεννα φέτος δεν είναι πως θα αποδειχθούν πολύ διαφορετικά, αλλά ότι θα αποδειχθούν εκνευριστικά ίδια. Η ανυπομονησία όλων για τις διακοπές, τα δώρα, την αναστολή της κατεστημένης καθημερινότητας τους με την ενεργοποίηση της καθιερωμένης εορταστικής ''εξαίρεσης'', είναι δείγμα ανησυχητικό για το μέλλον του τόπου, και πιο συγκεκριμένα, για το μέλλον των γνήσιων εκφραστών αυτού του τόπου, των ημεδαπών και των αλλοδαπών εργαζομένων. Εξακολουθούμε να διατηρούμε εκείνες τις ''ετεροτοπίες'', τους θύλακες μιας Ουτοπίας που είναι εντελώς ψεύτικη, ακριβώς γιατί βρίσκεται σε οργανική σχέση αιμοδοσίας με αυτό που υποτίθεται ότι πολεμά και αρνείται. Η γιορτινή Ουτοπία του ελεύθερου χρόνου και της διασκέδασης είναι το αισχρό παραπλήρωμα της κεφαλαιοκρατικής παρακμής, της μισανθρωπιάς και της σαπίλας.

Οι μισθωτοί και οι άνεργοι σκλάβοι της Ελλάδας του 2011, της Ελλάδας των Μνημονίων, του ΔΝΤ, της Ε.Ε και πάνω από όλα οι μισθωτοί και οι άνεργοι της Ελλάδας του καπιταλιστικού ολοκληρωτισμού, έχουν διατηρήσει την ουτοπική ροπή προς τον ''καπιταλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο'' και το ''κοινωνικό κράτος'' της δεκαετίας του 1980. Στον χωροχρόνο του ελληνικού καπιταλισμού υπάρχει ακόμα εκείνη η κοιλότητα των Χριστουγέννων, με τον δικό της, ιδιαίτερο αναπαραστασιακό χώρο του θεάματος, του φαντασμαγορικού ''Αγαπάτε τον πλησίον'', της κοινωνικά χρήσιμης ψευδο-αλληλεγγύης που μας εμπνέει το ''Πνεύμα των Χριστουγέννων'', όπου μπορεί κανείς να κουρνιάσει για λίγες μέρες και να ξεχαστεί. Υπάρχει ακόμα εκείνη η ιδιαίτερη χρονικότητα, η οποία παράγεται από κάθε εορταστική-συμβολική δομή.

Οι διακοπές των Χριστουγέννων, έρχονται να διακόψουν τον κυκλικό και ταυτόχρονα γραμμικό χρόνο της κεφαλαιοκρατικής αναπαραγωγής. Ας φανταστούμε την καπιταλιστική καθημερινότητα ως μια σειριακή ακολουθία κύκλων (πρωί-μεσημέρι-βράδυ, σπίτι-δουλειά/σχολείο-σπίτι, επί πέντε ή έξι μέρες την εβδομάδα). Αυτή η ομοιόμορφη κοινωνική-καπιταλιστική ακολουθία και χρονικότητα έχει στο υπόστρωμά της την φυσική ακολουθία-χρονικότητα της εναλλαγής της ημέρας από τη νύχτα, της αλλαγής των εποχών, αλλά και τους ''βιολογικούς'' ρυθμούς του ανθρώπινου σώματος (που αποτελεί επίσης μια ''φυσική'' χρονικότητα). Την αντιδιαστολή αυτή μεταξύ φυσικής και κοινωνικής χρονικότητας μπορούμε να τη δούμε και στο ''Κεφάλαιο'' του Μάρξ, όπου στον πρώτο τόμο γίνεται αναφορά στα φυσικά όρια της εργάσιμης μέρας, που είναι και τα όρια εξαγωγής απόλυτης υπεραξίας, φυσικά όρια μέσα στα οποία είναι υποχρεωμένη να κινηθεί η κοινωνική διαδικασία υπερεκμετάλλευσης των εργαζομένων από το συνολικό κεφάλαιο.

Οι διακοπές των Χριστουγέννων λοιπόν φαίνεται να ''εξαλείφουν'' ή καλύτερα να αναστέλλουν την κοινωνική-καπιταλιστική χρονικότητα, κάτω από την οποία τώρα προβάλλει η ''φυσική'' χρονικότητα της εναλλαγής της ημέρας και της νύχτας. Η ''αναστολή'' αυτή της κοινωνικής-καπιταλιστικής χρονικότητας την περίοδο των εορτών, με όρους θεσμισμένης, περιληπτικής εξαίρεσης, μοιάζει να απελευθερώνει τεράστιες δυνατότητες αξιοποίησης του αποδεσμευμένου χρόνου για τα άτομα, τα οποία νιώθουν ελεύθερα να επανέλθουν στο ''αληθινό τους Είναι''. Ο απελευθερωμένος χρόνος έχει τον χαρακτήρα του ''ιερού'', τόσο γιατί τη σήμερον ημέρα μυστικοποιείται, λόγω της ανεκτίμητης αξίας του και της σπανιότητάς του, όσο και γιατί οφείλει την απελευθέρωσή του από την καθημερινή εργασία και τις υποχρεώσεις στην ιερότητα των ημερών του εορτασμού της γέννησης του ''Θεανθρώπου'', η οποία με έναν παράξενο τρόπο''αδειοδοτεί'' . Ή μήπως ο ίδιος ο χριστουγεννιάτικος εορτασμός οφείλει στην πραγματικότητα τον ιερό του χαρακτήρα στην κεφαλαιοκρατική ανάγκη της εξαίρεσης, με τη μορφή της αναστολής καθηκόντων, των εργαζομένων από την καθημερινότητα της εκμετάλλευσής τους, ώστε αυτοί να αναπληρώνουν τις δαπανημένες όλο το έτος παραγωγικές τους δυνάμεις (σώμα, μυαλό κλπ), να αναπαύονται, να διασκεδάζουν και ύστερα, με ανανεωμένο ενδιαφέρον, να ξαναφορούν τα δεσμά της μισθωτής εργασίας; Έτσι θα πρόβαλλε ο θρησκευτικός χαρακτήρας των γιορτών ως εκείνο το πέπλο που υποκρύπτει μια οικονομική αναγκαιότητα.

Αφήνω στην άκρη το ερώτημα αυτό, το οποίο θυμίζει το ζήτημα που με αποδομητικούς σκοπούς είχε θέσει ο Κ.Καστοριάδης στην ''Φαντασιακή θέσμιση της Κοινωνίας''προς τον μαρξισμό, σχετικά με τις κυριακάτικες αργίες και το αν μπορούν αυτές να αναχθούν σε μια οικονομική αναγκαιότητα. Ας δούμε πρώτα το ζήτημα το ''φυσικού'' χρόνου και της χρονικότητας. Η εναλλαγή της ημέρας και της νύχτας ( περιστροφή της Γης γύρω από τον εαυτό της) δεν είναι ασφαλώς ζήτημα ανθρώπινης θέσμισης, σε αντίθεση με την ονοματοθεσία ως τέτοια. Επίσης, ο επιμερισμός των ανθρώπινων δραστηριοτήτων σε εκείνες που ασκούνται κατά τη διάρκεια της ημέρας και σε αυτές που ασκούνται κατά τη διάρκεια της νύχτας, ανταποκρίνεται σε φυσικούς περιορισμούς έχοντας όμως, και με μόνη την εμπλοκή των ανθρώπων, έναν κοινωνικό χαρακτήρα (βλ. τις ανά χώρα διαφορές στην διασκέδαση, στην σχέση της νυχτερινής διασκέδασης με άλλες μορφές διασκέδασης κλπ). Και η ημερολογιακή ρύθμιση, επίσης, έχει τόσο ''φυσικό'' όσο και κοινωνικό χαρακτήρα. Ωστόσο, θα μπορούσαμε να πούμε πως ακόμα και η ίδια η μέτρηση του φυσικού χρόνου με κοινωνικά μέσα, θραύει την φυσική ''αμεσότητα'' ως τέτοια και την καθιστά εξ αρχής ''διαμεσολαβημένη'', στον βαθμό που η αντίθεση ''άμεσου/φυσικού''-''διαμεσολαβημένου/κοινωνικού'' γίνεται ίσως απλή διαφορά έντασης. Η μέτρηση του φυσικού χρόνου είναι ήδη κοινωνική, και ο συμβολικός χαρακτήρας που αποκτάει η αλλαγή του έτους για την αναπαραγωγή της κοινότητας, είναι ίσως η ανώτερη βαθμίδα διαμεσολάβησης/κοινωνικοποίησης του ''υλικού-φυσικού'' χρόνου.

Η περίοδος των Χριστουγέννων, ως περίοδος, δηλαδή ιδιαίτερη περιοδικότητα-χρονικότητα, χαρακτηρίζεται η ίδια από κυκλικότητα, αφού επαναλαμβάνεται κάθε έτος, και έτσι κανονικο-ποιείται, ενώ υποτίθεται πως οι χριστουγεννιάτικες διακοπές, ως ''διακοπές'' του βαθμιαίου'', θραύουν την κεφαλαιοκρατική κανονικοποίηση του χρόνου και του χώρου, εγκαθιδρύοντας μια εορταστική και ιερή χωροχρονική ετεροτοπία του καπιταλισμού. Η ασυνέχεια στο χώρο και το χρόνο ανα-παράγεται, πράγμα που προυποθέτει ότι δεν είναι ασυνέχεια. Τελικά οι χριστουγεννιάτικες διακοπές, εναρμονισμένες τόσο με την χριστιανική θρησκευτική λατρεία όσο και με την κεφαλαιοκρατική κανονικότητα, ανήκουν στον καπιταλιστικό χώρο και τον χρόνο περισσότερο από όσο διαφέρουν από αυτόν.


Ο ''φυσικός'', ''απελευθερωμένος'' χρόνος μόνο ψευδεπίγραφα απελευθερώνεται από την καπιταλιστική κανονικότητα. Η ''καθημερινή ζωή'' που μένει ως υπόστρωμα και προβάλλει στο προσκήνιο όταν αναστέλλεται η εργασία των μισθωτών την περίοδο των διακοπών, αποτελεί η ίδια κοινωνική κατηγορία. Το ''φυσικό'' δεν επανακάμπτει ποτέ, ακόμα και στην πλέον ''καθαρή'' του μορφή. Για παράδειγμα, αυτό που ονομάζουμε ''ελεύθερο camping'', φέρει τα ίχνη του κοινωνικού βιώματος, του καπιταλιστικού κόσμου και των αναγκαιοτήτων του. Η περίοδος των Χριστουγέννων προσφέρεται για χαλάρωση, αλλά η ζωή που ''χαλαρώνει'' δεν είναι η ''γυμνή ζωή'', παρά η ζωή που εκκολάπτεται από το ξεκίνημά της μέσα στην χωροχρονική μήτρα του καπιταλισμού. Υπό φυσιολογικές συνθήκες (ή καλύτερα υπό κανονικές συνθήκες), η ''χαλάρωση'' και η ''διασκέδαση'' είναι μια βόλτα στα μαγαζιά, είναι το ακατάπαυστο shopping therapy, είναι η εκπλήρωση των απωθημένων επιθυμιών ολόκληρου του έτους, απωθημένων υπό το βάρος της καθημερινής, αλλοτριωτικής καπιταλιστικής πραγματικότητας. Η χαρά και η ηδονή που αντλείται είναι η άλλη όψη του νομίσματος της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης, ή και η ίδια όψη: το δώρο των Χριστουγέννων αυξάνει την ζήτηση καταναλωτικών αγαθών, και συγκεκριμένοι κλάδοι της κεφαλαιοκρατίας την περίοδο των γιορτών αναζωπυρώνονται. Ο εκμεταλλευόμενος πληθυσμός ευφραίνεται, ψυχαγωγείται, εξοικονομεί λεφτά όλο τον χρόνο για να αποδράσει τις ημέρες των γιορτών. Κωλοχαίρεται με τα λαμπάκια, τις μουσικές, την παραμυθένια ατμόσφαιρα. Ερωτεύεται το χιόνι, ψήνει λουκάνικα γύρω από το τζάκι μαζί με όλη την οικογένεια. Κάνει δώρα και παίρνει δώρα σε μια συμβολική ανταλλαγή που δεν μπορεί να ταξινομηθεί σαν μια ανταλλαγή ισοδυνάμων, όπως η εμπορευματική ανταλλαγή, μολονότι αφενός τα ίδια τα δώρα παράγονται από τις επιχειρήσεις με σκοπό να είναι εμπορεύματα, αφετέρου εκείνοι που ανταλλάσσουν τα δώρα μπαίνουν στο φαντασιακό ''τρυπάκι'' της ανταλλαγής με όρους ισοτιμίας-ανισοτιμίας (ποιός θα κάνει το καλύτερο δώρο, ποιός θα πάρει τα περισσότερα δώρα, ποιός θα κερδίσει τα περισσότερα στα κάλαντα και με πόσα εμπορεύματα θα είναι ανταλλάξιμα τα ''κέρδη'' από τα κάλαντα, κ.ο.κ).

Οι χριστουγεννιάτικοι χώροι που θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν κομβικοί, με την κυριολεκτική έννοια του όρου (σημεία διασταύρωσης-συσσώρευσης συμβολικών-υλικών και πληθυσμιακών ροών και όρων), είναι τα μεγάλα καταστήματα, το χριστουγεννιάτικο και πρωτοχρονιάτικο τραπέζι, τα σημεία στο χώρο όπου βρίσκονται τα δημόσια και τα ιδιωτικά χριστουγεννιάτικα δέντρα, και βεβαίως οι ιδιαίτεροι χώροι της θρησκευτικής λατρείας και του ιερού. Κομβικές στιγμές του χριστουγεννιάτικου χρόνου είναι οι παραμονές Χριστουγέννων και Πρωτοχρονιάς, το βράδυ την 31 Δεκεμβρίου και η στιγμή της αλλαγής του έτους. 12 και ένα, το φιλί της Πρωτοχρονιάς που δεν έδωσες και η απογοήτευση που σου προκαλεί, ως δείγμα της όξυνσης του φετιχισμού στα απώτατα άκρα του, με την απολυτοποίηση της φευγαλέας στιγμής και την υπέρθεσή της σε ένα θεαματικό υπερπέραν. Τέλος, τα ρεβεγιόν είναι τα events όπου συνοψίζεται με τον καλύτερο δυνατό τρόπο η σύμφυρση της χρονικής και της χωρικής διάστασης, η πανταχού παρούσα διάκριση μέσα στην ταυτότητα.

Η πεσμένη χριστουγεννιάτικη ''αυτοπεποίθηση'' του κόσμου, η κατήφεια, το μειωμένο ή ανύπαρκτο δώρο Χριστουγέννων (που συνήθως κάλυπτε οικονομικές τρύπες της οικογένειας), συνιστούν πλήγματα για την ίδια την παραγωγή των όρων ύπαρξης της κεφαλαιοκρατίας και την αναπαραγωγή τους, και όχι απλώς μελανά σημεία στην περίοδο των ''εορτών''.

Η εγκόλπωσή μας στην κανονικότητα του εορταστικού χωροχρόνου ως τέτοιου, ενσωματώνει και εκτονώνει την αντίδρασή μας στην καπιταλιστική κρίση. Η διαπίστωση αυτή συνιστά και αυτοκριτική: η ανυπομονησία για τις ''διακοπές'', η αποφυγή των αγωνιστικών ''αγγαρειών'' και καθηκόντων, η απόσυρση στο χώρο της νηνεμίας ''του ιερού'' και της ''χαλάρωσης-διασκέδασης'', συνιστά υποχώρηση και συντήρηση της φανταστικής αυτονόμησης της ''εορταστικής περιόδου'', του χρόνου της και του χώρου της, δηλαδή του ψευδοσυμβάντος των Χριστουγέννων και της αιώνιας απομίμησής του, από την ανυπόφορη καθημερινή ζωή. Από την άλλη μεριά, η αυτονόμηση αυτή (και η απο-ξένωση) είναι πραγματική, και δεν μπορεί να αρθεί με επικλήσεις σε κάποια ατέρμονη κινηματική διέγερση.

Το ότι εξακολουθεί πάντως την περίοδο των Χριστουγέννων να νεκρώνεται κάθε αγωνιστική διάθεση, ακόμα και ανάμεσα σε εκείνους που θέλουν πραγματικά να διαλυθεί αυτή η μούχλα της καπιταλιστικής αλλοτρίωσης, δεν ανάγεται στο ότι θέλει κανείς να ξεκουραστεί και να ''γεμίσει τις μπαταρίες του''. Όταν πλησιάζουν οι γιορτές (μισό μήνα πριν-για εμάς τους φοιτητές πολύ νωρίτερα), πόσο μάλλον όταν εκτυλίσσονται αυτές, το ''κίνημα'' βαλτώνει και παραδίδει τα όπλα ''γιορτάζοντας''.


Είναι μακρύς ακόμα ο δρόμος, για όλους μας.