Perry Anderson-Ο δυτικός μαρξισμός (απόσπασμα)

Πηγή : Lenin Reloaded

Μτφρ.: Αλέκος Π. Ζάννας

Αθήνα, Εκδόσεις Ράππα, 1976.

[...] Μπορούμε τώρα να ανακεφαλαιώσουμε τον κύκλο των χαρακτηριστικών που ορίζουν τον δυτικό μαρξισμό ως ξεχωριστή παράδοση. Γεννήθηκε από την αποτυχία των προλεταριακών επαναστάσεων στις αναπτυγμένες ζώνες του ευρωπαϊκού καπιταλισμού μετά τον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και αναπτύχθηκε μέσα σ' ένα όλο και μεγαλύτερο ρήγμα ανάμεσα στη σοσιαλιστική θεωρία και στην πρακτική της εργατικής τάξης. [...] Για τους εκπροσώπους του νέου μαρξισμού που εμφανίστηκε στη Δύση, το επίσημο κομμουνιστικό κίνημα αντιπροσώπευε τη μόνη αληθινή ενσάρκωση της διεθνούς εργατικής τάξης που είχε νόημα για αυτούς -- είτε προσχωρούσαν σ' αυτό, είτε συμμαχούσαν ή το απέρριπταν. Η δομική διάσταση θεωρίας και πράξης, σύμφυτη στα κομμουνιστικά κόμματα της εποχής, απέκλειε κάθε ενιαία θεωρητικοπολιτική δουλειά σαν αυτή που χαρακτήριζε τον κλασικό μαρξισμό. Το αποτέλεσμα ήταν η απομόνωση των θεωρητικών στα πανεπιστήμια, μακρυά από τη ζωή του προλεταριάτου στη χώρα τους, και μια σύμπτυξη της θεωρίας απο την οικονομία και την πολιτική στη φιλοσοφία. Αυτή η ειδίκευση συνοδεύτηκε από μια όλο και μεγαλύτερη δυσκολία στη γλωσσική διατύπωση, που οι τεχνικοί της φραγμοί ήταν συνάρτηση της απόστασής της από τις μάζες. Συνοδεύτηκε επίσης από μια πτώση του επιπέδου διεθνούς αλληλογνωριμίας ή επικοινωνίας ανάμεσα στους θεωρητικούς από διάφορες χώρες. Η έλλειψη κάθε δυναμικής επαφής με την πρακτική της εργατικής τάξης, μετατόπισε με τη σειρά της τη μαρξιστική θεωρία προς σύγχρονα μη-μαρξιστικά και ιδεαλιστικά συστήματα σκέψης, με τα οποία ανέπτυξε τώρα μια στενή αν και αντιφατική συμβίωση. Συγχρόνως, η μεταστροφή των θεωρητικών προς την επαγγελματική φιλοσοφία, μαζί με την ανακάλυψη των πρώιμων γραπτων του Μαρξ, οδήγησε σε μιάν αναδρομική αναζήτηση των πνευματικών καταβολών του μαρξισμού στην προηγούμενη ευρωπαϊκή φιλοσοφική σκέψη, και  σε μια καινούργια ερμηνεία του ιστορικού υλισμού κάτω από το φως τους. Τα αποτελέσματα μιας τέτοιας διαδικασίας ήταν τρία. Πρώτ' απ' όλα υπήρχε μια σημαντική υπεροχή της επιστημολογικής εργασίας που συγκεντρώθηκε κατά κύριο λόγο σε ζητήματα μεθόδου. Δεύτερο, το κύριο πραγματικό πεδίο εφαρμογής της μεθόδου ήταν η αισθητική -- ή οι πολιτισμικές υπερδομές γενικότερα. Τέλος, οι κυριότερες θεωρητικές καινοτομίες έξω από αυτό το πεδίο, που ανέπτυξαν νέα θέματα απόντα από τον κλασικό μαρξισμό --με θεωρητικό κυρίως τρόπο-- αποκάλυψαν μια μόνιμη κατάσταση απαισιοδοξίας. Η μέθοδος ως αδυναμία, η τέχνη ως παρηγοριά, η απαισιοδοξία ως εφησύχαση: δεν είναι δύσκολο να διακρίνουμε όλ' αυτά τα στοιχεία στη φυσιογνωμία του δυτικού μαρξισμού. Γιατί η καθοριστική ρίζα αυτής της παράδοσης ήταν η δημιουργία της μέσα από την ήττα -- αυτές οι παρατεταμένες δεκαετίες υποχώρησης και στασιμότητας, που πέρασε η εργατική τάξη μετά το 1920, πολλές από τις οποίες ήταν τρομακτικές από κάθε ιστορική άποψη.

Αλλά, δεν μπορούμε να ανάγουμε σ' αυτό ολόκληρη την παράδοση. Παρ' όλα αυτά, οι σημαντικότεροι στοχαστές αντιστάθηκαν στον ρεφορμισμό [1]. Παρ' όλη την απόσπασή τους απ' τις μάζες, κανένας τους δεν συνθηκολόγησε με τον θριαμβεύοντα καπιταλισμό, όπως συνέβηκε παλιότερα με θεωρητικούς της Δεύτερης Διεθνούς σαν τον Κάουτσκι, που βρισκόταν ωστόσο πολύ πιο κοντά στην ταξική πάλη. Ακόμα, η ιστορική εμπειρία που εκτέθηκε συστηματικά στο έργο τους, παρ' όλες τις αναστολές και τις σιωπές τους ήταν από ορισμένες καίριες απόψεις, η πιο προχωρημένη στον κόσμο: περιελάμβανε τις ανώτερες μορφές της καπιταλιστικής οικονομίας, τα αρχαιότερα βιομηχανικά προλεταριάτα, και την πιο μακρόχρονη πνευματική παράδοση του σοσιαλισμού. Στοιχεία από τον πλούτο και την συνθετότητα του συνολικού αυτού επιτεύγματος, καθώς και από την αθλιότητα και αποτυχία του, εισχώρησαν αναπόφευκτα στον μαρξισμό που το ίδιο γέννησε ή επέτρεψε την εμφάνισή του -- αν και αυτό έγινε μ' έναν έμμεσο και ελλιπή τρόπο. Στα πεδία που ο ίδιος διάλεξε, ο μαρξισμός αυτός έφτασε σε μια φινέτσα μεγαλύτερη από κάθε προηγούμενη φάση του ιστορικού υλισμού. Κέρδισε σε βάθος ό,τι έχασε στο πλάτος των ενδιαφερόντων του. Αλλά, αν και υπήρχε ένα δραστικό στένεμα ενδιαφερόντων, δεν υπήρξε καθολική παράλυση της δραστηριότητας. Σήμερα, ολόκληρη η εμπειρία πενήντα χρόνων ιμπεριαλισμού που πέρασαν παρουσιάζει ένα κεντρικό και αναπόφευκτο σύνολο από το οποίο το εργατικό κίνημα πρέπει να βγάλει τα συμπεράσματά του. Ο δυτικός μαρξισμός έχει γίνει ένα αναπόσπαστο κομμάτι αυτής της ιστορίας, και καμία νεότερη γενιά επαναστατών σοσιαλιστών στις ιμπεριαλιστικές χώρες δεν μπορεί να τον αγνοήσει ή να τον αποφύγει. Το να ξεπεράσουμε αυτή την παράδοση --μαθαίνοντας απ' αυτή και ξεκόβοντας μ' αυτήν-- είναι μια από τις προϋποθέσεις μιας τοπικής ανανέωσης της μαρξιστικής θεωρίας σήμερα. Αυτή η αναγκαία διπλή κίνηση αναγνώρισης και ρήξης δεν αποτελεί, φυσικά, ένα αποκλειστικό έργο. Το αποκλείει αυτό η φύση του αντικειμένου του. Γιατί, σε τελική ανάλυση, οι δεσμοί αυτής της παράδοσης μ' έναν ορισμένο γεωγραφικό τόπο ήταν και αυτοί αιτία της εξάρτησης και της αδυναμίας της. Ο μαρξισμός επιδιώκει εξ ορισμού να γίνει μια καθολική επιστήμη -- χωρίς να επιδέχεται εθνικές ή ηπειρωτικές ερμηνείες όπως και κάθε άλλη αντικειμενική γνώση της πραγματικότητας. Μ' αυτή την έννοια, ο όρος "δυτικός" εξυπονοεί αναγκαστικά μια περιοριστική κρίση. Η έλλειψη καθολικότητας είναι σημάδι λειψής αλήθειας. Ο δυτικός μαρξισμός ήταν αναγκαστικά κάτι λιγότερο από τον μαρξισμό εφόσον ήταν δυτικός. Ο ιστορικός υλισμός μπορεί να ασκήσει όλες του τις δυνάμεις μόνον όταν είναι απαλλαγμένος από κάθε είδους ενοριακό πνεύμα. Μένει ακόμα να το κάνει.

[...]

Ο τελικός λόγος ανήκει στον Λένιν. Συχνά και σωστά αναφέρουμε το γνωστό του απόφθεγμα: "χωρίς επαναστατική θεωρία δεν μπορεί να υπάρξει επαναστατικό κίνημα". Αλλά έγραψε επίσης, με την ίδια βαρύτητα: "η σωστή επαναστατική θεωρία...παίρνει την τελική της μορφή μόνο σε στενή σύνεση με την πρακτική δράση ενός πραγματικά μαζικού και πραγματικά επαναστατικού κινήματος." [2] Εδώ, κάθε λέξη μετρά. Η επαναστατική θεωρία μπορεί να δει το φως της μέρας σ' ένα περιβάλλον σχετικής απομόνωσης -- ο Μαρξ στο Βρεταννικό Μουσείο, ο Λένιν στην απομονωμένη από τον πόλεμο Ζυρίχη: αλλά δεν μπορεί να αποκτήσει μια σωστή και τελική μορφή παρά μόνο όταν συνδεθεί με τους συλλογικούς αγώνας της ίδιας της εργατικής τάξης. Η σκέτη τυπική ένταξη σε μια κομματική οργάνωση, σαν κι αυτές που είναι γνωστές στη σύγχρονη ιστορία, δεν είναι αρκετή για τέτοιο δεσμό: χρειάζεται μια στενή σύνδεση με την πρακτική δράση του προλεταριάτου. Ούτε ο αγώνας μέσα σε μια μικρή επαναστατική ομάδα αρκεί: πρέπει να υπάρχει ένας δεσμός με τις πραγματικές μάζες. Αντίστροφα, ένας δεσμός μ' ένα μαζικό κίνημα δεν αρκεί, γιατί το τελευταίο μπορεί να είναι ρεφορμιστικό: μόνο όταν οι μάζες είναι οι ίδιες επαναστατικές, η θεωρία μπορεί να φτάσει σ' αυτόν τον ανώτερο προορισμό της. [...] Όταν δημιουργηθεί ένα αληθινά επαναστατικό κίνημα μέσα σε μια ώριμη εργατική τάξη, τότε η "τελική μορφή" της θεωρίας δεν θα έχει όμοιο προηγούμενο. Το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι όταν οι ίδιες οι μάζες μιλήσουν, οι θεωρητικοί --του τύπου που παρουσίασε η Δύση τα τελευταία πενήντα χρόνια-- θα σωπάσουν αναγκαστικά.

Σημειώσεις
[1] Ο Χορκχάιμερ ήταν το μόνο παράδειγμα αποστάτη: αλλά ήταν πάντα στοχαστής δευτερεύουσας σημασίας στη Σχολή της Φρανκφούρτης.
[2] Λένιν, στο "Αριστερισμός, η παιδική αρρώστια του κομμουνισμού".