Περί κυκλικής, γραμμικής και σπειροειδούς εξέλιξης της ιστορίας

Πηγή :Κίνηση Ιδεών

1. Όταν ο Κ.Μαρξ έγραφε γύρω στο 1968 τις ιδέες του όσον αφορά την ανάπτυξη και την εξέλιξη της ιστορίας και ότι αυτές φαίνονται να επαναλαμβάνουν τις βαθμίδες που διατρέχουν -αλλά λίγο διαφορετικά σε ανώτερη βάση και σπειροειδώς-, πιθανώς να μην είχε υπόψη του  ότι πολλά θεοφιλοσοφικά ρεύματα σκέψης (βενταισμός, θεοσοφιστές κλπ) έφεραν μία τέτοια γνώση πολύ νωρίτερα.

Περιέγραψε μία ανάπτυξη με διακοπές του βαθμιαίου, της ομαλής δηλαδή συσσώρευσης των ανεπαίσθητων ποσοτικών αλλαγών.  Μία ανάπτυξη που μπορεί να περιλαμβάνει άλματα από την παλιά ποιοτική κατάσταση στην καινούργια. Μία ανάπτυξη εσωτερικών κινήτρων που προέρχονται από την αντίθεση και τη σύγκρουση των διαφόρων δυνάμεων και τάσεων που επιδρούν πάνω σ' ένα δοσμένο σώμα ή στα πλαίσια ενός δοσμένου φαινομένου ή μέσα σε μια δοσμένη κοινωνία.

Περιέγραψε μία ανάπτυξη αλματοειδής, καταστροφική και επαναστατική.

Κι ενώ η επιστήμη της ιστορίας ως τότε είχε ως πρωταρχική σημασία της την έκθεση της έρευνας που προηγήθηκε για αυτήν  και ήταν αρκετά ηρωολογική (ηροδότειο μοντέλο), ο Μαρξ μίλησε για αλληλοεξάρτηση και στενότατη αδιάρρηκτη αλληλουχία όλων των πλευρών κάθε φαινομένου. Η ιστορία θα έπρεπε από τότε να ανακαλύπτει ολοένα και νέες πλευρές, και όφειλε να αναθεωρείται συνεχώς.

Παρόλο που στο περιεχόμενο της θεωρίας της εξέλιξης αυτή η επιρροή του Μαρξ ήταν τεράστια και ουσιαστικά άλλαξε την επιστήμη της ιστορίας σε μία πολυεπιστήμη που πρέπει να λαμβάνει υπόψη της την γεωγραφία, την ψυχολογία, την οικονομία, την κοινωνιολογία, τη διπλωματία, την πολιτική ιστορία και ότι άλλο, στην καθημερινή ζωή του ανθρώπου τα αποτελέσματα δεν ήταν και τόσο ριζικά. Και αυτό γιατί μία οποιαδήποτε προσπάθεια αλληλοσυσχέτισης όλων αυτών των παραγόντων που αναφέραμε ή μια οποιαδήποτε προσπάθεια συσχέτισης τόσων παραγόντων, καθιστά το εγχείρημα της αξιολόγησης ενός φαινομένου πολύ δύσκολο για ένα ιστορικό, πόσο μάλλον για έναν άνθρωπο που έχει να αντιμετωπίσει τα κοινά καθημερινά του προβλήματα.

Κι αν αυτή η δραματική αλλαγή στην επιστήμη της ιστορίας, σας φαίνεται παράξενο πως δεν προκάλεσε μία αντίστοιχη επανάσταση στο τρόπο σκέψης του εξωτερικού ανθρώπου, σας θυμίζω το παράδειγμα των αρχαίων Ελλήνων και εσείς μπορείτε να φέρετε στο νου σας άπειρα άλλα. Πίστευαν πως τα άστρα και οι πλανήτες του ουρανού εκτελούσαν κάποιου είδους κοσμικό χορό. Χόρευαν χορούς με ιδιαίτερη μυστικιστική σημασία που το μήνυμα που περνούσαν είχε να κάνει με το ότι αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της φύσης και ότι ο άνθρωπος μπορεί να χορεύει την εξέλιξη την προσωπική, την εξέλιξη της ψυχής, του την εξέλιξη της ιστορίας της δικιά του και του σύμπαντος. Το ότι χόρευαν χορούς όμως με εσωτερικούς συμβολισμούς δεν σημαίνει ότι όλοι οι παρόντες μετείχαν του μηνύματος αυτών. Το ότι ο άνθρωπος έχει κατακτήσει μία γνώση. Δεν σημαίνει ότι την έχει κατακτήσει και η ανθρωπότητα.

2. Ο Αριστοτέλης και οι Στωικοί θεωρούσαν τον χρόνο τελείως κυκλικό επηρεασμένοι προφανώς από την κυκλική επαναφορά των εποχών. Ο Πλούταρχος είχε περιγράψει πως εναλλάσσονται ανά 3000 χρόνια οι θεϊκές δυνάμεις από καλές σε κακές σαν ένα εκκρεμές. Ο Πλάτωνας για να προστατέψει την εικόνα του θείου το όρισε ως απαγκιστρωμένο από τον χρόνο. Μίλησε για τον κύκλο των εποχών και περιέγραψε τον ορατό κόσμο ως απομίμηση  του αιώνιου που ακολουθεί των νόμο των αριθμών ή χρόνο. Την ανθρώπινη εξέλιξη την όρισε σε σχέση με την ανελικτική ή όχι πορείας της ψυχής και γενικά όλοι οι νέο-πλατωνικοί είχαν θεωρήσεις ψυχικής ανέλιξης και άρα της ανθρώπινης φύσης που δεν ήταν μία απλή  συνάρτηση του χρόνου. Παρ΄ όλα αυτά ουδείς δεν διαφώνησε ότι οι καταστάσεις πολλές φορές φαίνεται να επαναλαμβάνονται με διαφορετικά προσχήματα και εκφάνσεις. Πολύ συχνά οι θεολογικές/εσωτερικές διδαχές το εκμεταλλεύτηκαν αυτό στις θεωρίες τους περί μαθημάτων από τον θεό, κάρμα κλπ, ενώ το ίδιο το γεγονός δεν παύει να είναι αυτό που είναι. Μία πραγματικότητα που πηγάζει από τον συνδυασμό του νόμου της συμπάθειας, του χρόνου και της ανθρώπινης ραθυμίας. 

Με το λυκαυγές της επιστήμης ο χρόνος γίνεται σύμμαχος του ανθρώπου και η ευκαιρία του για ελεύθερη σκέψη, συνείδηση και έκφραση. Τα κυκλικά μοτίβα που τον παγιδεύουν στην στασιμότητα δεν τον ικανοποιούν και αρχίζει να κυριαρχεί η γραμμική αντίληψη εξέλιξης του χρόνου και της ιστορίας. Η τάση αυτή ενισχύθηκε από την ιουδαιοχριστιανική παράδοση της γραμμικής μη αντιστρεπτής εξέλιξης. Εκεί βέβαια προστέθηκε η τελεολογική θεώρηση (Βεβαίως στην αποκάλυψη υπάρχει φανερή απροσδιοριστία χρόνου για το τι συνέβη, και γιατί θα ξανασυνέβη αλλά αυτό σπάνια ενοχλεί τους ημιμαθείς χριστέμπορους). Μην μπορώντας να δεχτούν όλες αυτές τις συμπτώσεις της ιστορίας, και προσπαθώντας να περιγράψουν την ψυχική εξέλιξη οι θεοσοφιστές του Μεσαίωνα διατυπώνουν ξανά όπως και τόσοι μεταπυθαγόριοι και νεοπλατωνικοί θεωρίες περί σπειραμάτων. Ο Νίτσε το μετατόπισε πάλι μία φάση  αφού διατύπωσε την θεωρία της αιώνιας επιστροφής. Ο Mircea Eliade, ανθρωπολόγος/ιστορικός μιλά για τα βέλη και τους κύκλους του χρόνου. Η ιδέα της αέναης επανόδου έμελλε να ξανά-εμφανιστεί και σε σύγχρονη μαθηματική μορφή ως η “επαναφορά” του Poincare. Γενικά μπορούμε να βρούμε ένα σωρό παραδείγματα και για τις τρεις περιπτώσεις.

Βλέπουμε δηλαδή ότι η ανθρώπινη σκέψη προσπαθώντας να αιτιολογήσει την ίδια της την φύση και την εξέλιξη της παλινωδεί με βάσει τα αίτια που έφτασαν ως εδώ την ίδια. Ακόμη και οι πολύ γουστόζικες θεωρίες περί επανάληψης κατακλυσμών-καταστροφών που αφήνουν έναν μικρό σπόρο ανθρωπότητας για να ξεκινήσει η ιστορία από την αρχή δεν παύουν να ανάγουν την εικόνα απλά ένα επίπεδο πάνω.

Το θέμα για το αν μία θεωρία μας ικανοποιεί ή όχι έχει να κάνει με την οπτική μας γωνία. Η ιστορία δεν είναι απλά μία φιλοσοφία. Είναι το επιστέγασμα της σκέψης για τις παλαιότερες εποχές. Είναι το σύνολο της αυτοεκτίμησης της κοινωνίας. Είναι μία ιδεολογία που αντικατοπτρίζει την κοινή κοινωνική μας σκέψη και δεν αφορά το παρελθόν αλλά το παρόν μας. Αναφέρεται σε αναπαραστάσεις νοητικές του παρελθόντος στη συγκαιρινή περίοδο με σύγχρονους όρους και σε αναπαραστάσεις τωρινές με τον κώδικα που έχει φτιάξει στο παρελθόν.

3. Η νοητική αντιστροφή της διαδικασίας της εξέλιξης που είναι προϋπόθεση της ιστορίας, μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους. Το πώς εξαρτάται από την κοινή σκέψη όπως είπαμε. Του παρόντος. (Ποια είναι η κοινή ρωτάτε. Κι εγώ μαζί σας.) Η ιστορία έχει ακολουθήσει πολλά μονοπάτια μαζί. Ας υποθέσουμε έστω για λίγο ότι ο μετασχηματισμός μία στιγμής στην επόμενη είναι γραμμικός. Το μόνο που έχουμε να κάνουμε για να καταγράψουμε την ιστορία είναι να αντιστρέψουμε αυτή τη διεργασία. Έλα όμως που η αποσύνθεση του μετασχηματισμού στις βασικές ενέργειες που τον αποτελούν μπορεί να γίνει με πολλούς τρόπους! Είναι γνωστό άλλωστε πως η εκδήλωση μίας αρχέτυπης ιδέας γίνεται αντιληπτή μέσω της πολλαπλότητας από τον ανθρώπινο νου αφού ο κάθε νους μπορεί να αναλύσει τον μετασχηματισμό αυτό σε όποια αλληλουχία βασικών ενεργειών του αρέσει. Και αυτό συμβαίνει γιατί δεν μπορεί να διατηρήσει όλες τις πληροφορίες της προηγούμενης στιγμής. Οπότε υποχρεωτικά σε μία κίνηση 3 διαστάσεων θα υποθέσει με βάση την τελική του θέση μία αλληλουχία μεγενθύνσεων/σμικρύνσεων, μετατοπίσεων και περιστροφών (scale, translate, rotate.)

 Αυτό λοιπόν που έχει καταγραφεί ως ιστορία είναι μία κατεστημένη αντίληψη. Και μέχρι τώρα η ιστορία διηθεί  τον εαυτό της, κάποια συσσωρευμένη γνώση δηλαδή, προχωρώντας προς την άκρη του κλαδιού του δέντρου πολώνοντας τα θραύσματα της. Βέβαια είναι άλλο τι γνωρίζουμε ως ανθρωπότητα κι άλλο τι γράφουμε ως ιστορία. Και άλλο τι γνωρίζουμε implicitly, συναισθηματικά και κυτταρικά χωρίς να μπορούμε να το ανακαλέσουμε.

4. Αν εξειδικεύσουμε στην έννοια της έμβιου εξέλιξης μπορούμε να διακρίνουμε και το προαναφερόμενο scale ως ανιούσα(ή και κατιούσα) βιολογική πρόοδο της πολυπλοκότητας αλλά και την διανυσματική της υπόσταση με μετατοπίσεις  και περιστροφές. Η πρόοδος κατ’ αρχήν είναι πέραν του χώρου και του χρόνου και την μία στιγμή εμφανίζεται σε ένα σημείο και την άλλη σε άλλο. Ο άνθρωπος κατακτά μία γνώση και την μετατοπίζει. Αυτή η γνώση μένει φυσικά και στην αρχική της θέση (βλέπε παράδειγμα αποικιών). Στην πορεία της μετατόπισης η νέα γνώση που προκύπτει υποχρεώνει την παλιά σε στροφή. Έτσι στο νέο σημείο έχουμε μία γνώση διαφορετική από αυτή της αφετηρίας. Δεν μιλάμε για καλύτερη και χειρότερη. Μία τέτοια σύγκριση είναι άκυρη.

Μετρήστε τώρα από τα πρωτο-ιστορικά χρόνια την αύξηση του πληθυσμού της γης, της μεταναστεύσεις των λαών και τις επιμειξίες και θα πάρετε ένα πρόχειρο παράδειγμα. Οι νέες κοινωνίες που προκύπτουν μετέχουν της γνώσης των παλιών χωρίς να τις έχουν κατακτήσει. Κι έτσι είναι υποχρεωμένες να αγωνιστούν για γνώσεις που ένα μέρος των προγόνων τους ή της ανθρωπότητας κάπου αλλού το είχε ήδη κάνει. Σε  άλλο επίπεδο βέβαια. Και με επαναπροσδιορισμό των γνώσεων και με προσθήκη νέων στοιχείων. Για αυτό και οι ίδιες ιστορίες επανέρχονται υπό διαφορετικά πρίσματα. Πάρτε παράδειγμα την αρχαία ελληνική σκέψη και πόσοι αιώνες χρειάστηκαν τελικά για να την κατακτήσει όλη η Ευρώπη. Κάποιοι κοιτώντας πάνω σε αυτές τις αναλογίες μιλάνε ιστορικά για την μεγέθυνση του μεσογειακού πολιτιστικού κέντρου που κατέκτησε όλη την ευρωπαϊκή σκέψη και στην συνέχεια μετατοπίστηκε ακόμη πιο δυτικά αλλάζοντας και οπτική γωνία. Όλοι νομίζω όμως θα συμφωνήσετε μαζί μου, πως υπό το πρίσμα που αναφέραμε, κάτι τέτοιο είναι πολύ απλουστευτικό. 

Είναι λογικό ύστερα από αυτά οι όψεις του χρόνου να παρουσιάζουν αναλογίες και με την κυκλική αλλά και με την γραμμική εμπειρία αφού η εμπειρία έρχεται να συγκρίνει, να ακολουθήσει ή να διαρρήξει μοτίβα και της άβιου αλλά και της έμβιου σκοπιμότητας. Ο καθένας από εσάς μπορεί να βγάλει και το δικό του συμπέρασμα.

5. Η σπειροειδής τώρα περιγραφή της εξέλιξης συνδέεται πιο στενά με την ενσυνείδητη σκοπιμότητα. Η ενσυνείδητη σκοπιμότητα θα εντοπιστεί αρχικά στην κατάκτηση μέρους της γεωγραφίας κι έπειτα και στην προσπάθεια καταγραφής της γνώσης / δρόμου/ ιστορίας. Έχει να κάνει με την αυτογνωσία.

Βιολογικά θα εντοπιστεί στην ανάπτυξη της αντίληψης αλλά και στην σχέση της υπόλοιπης βιολογίας με τον μεταβολισμό. Ο κυκλικός χρόνος εμφανίζεται στη διχοτόμηση των κυττάρων και την ενορχήστρωση διαφορετικών ρυθμών στα σώματά μας, που εκτείνονται από τις υψηλής συχνότητας νευρικές ώσεις έως τους αργούς κύκλους της αλλαγής των κυττάρων. Καθώς πέφτει η ταχύτητα του μεταβολισμού με το πέρασμα του καιρού, αυτοί οι ρυθμοί πέφτουν και ο χρόνος κυλάει γρηγορότερα. Έτσι, όσο προχωρά η ηλικία μας, η ζωή μας φαίνεται να συμπιέζεται, να συμπτύσσεται και να κινείται ταχύτερα. Ο κυκλικός χρόνος που αναφέραμε δηλαδή είναι κατά βάθος σπειροειδής αφού κάθε στιγμή η περίοδος του φαίνεται να μικραίνει. Πάνω σε αυτό το σχήμα έχει αναπτυχθεί η έννοια του βιολογικού χρόνου.

Λόγω του βιολογικού χρόνου, τα γεγονότα της πρώιμης ζωής είναι πιο ισχυρά από αυτά που ακολουθούν διότι έχουν μεγαλύτερη ενεργειακή φόρτιση. Για αυτό και συχνά ο άνθρωπος επιστρέφει στα πρώιμα γεγονότα της ζωής του με σκοπό να ανακαλύψει το βαθύτερο νόημα της ύπαρξης. Αυτή η αντίδραση περνάει στη φύση του όσο περισσότερο λειτουργεί με την συνείδηση του. Το χαρακτηριστικό αυτό φυσικά έχει τις αναλογίες στο πως γράφεται η ιστορία.

6. Όπως είπαμε ο βιολογικός χρόνος κυλάει όλο και πιο γρήγορα κατά την διάρκεια της ζωής μας. Ο Βρετανός Μαθηματικός Samuel Lilley δίνει μία μελέτη, με την οποία κατέγραψε τις κοινωνικά και οικονομικά σημαντικές επινοήσεις και εφευρέσεις από την εποχή 5500 π.Χ. μέχρι τον 20ο αιώνα μ.Χ.

Στη σινδόνη του κβαντικού άλματος συζητήσαμε για την σύμπτυξη του εξελικτικού χρόνου:

«Ας παρατηρήσουμε ας πούμε την εξέλιξη των πληθυσμών σε βιολογικό, ανθρωπολογικό και πολιτισμικό επίπεδο. Κάποια δισεκατομμύρια χρόνια για να σχηματιστεί ζωή. Κάποια εκατομμύρια  για να διαμορφωθούν τα ανθρωποειδή. Μία εκατοστή χρόνια για την ανθρωπότητα. Δέκα χιλιάρικα για γεωργία, μερικές εκατοντάδες για επιστημονική επανάσταση, και καμιά δύο αιώνες για την βιομηχανική.  Μιλάμε για σύμπτυξη του εξελικτικού χρόνου σε σημείο που μπορεί να γίνει παρατηρήσιμος στη διάρκεια της ζωής μας.»

Α, να είναι προφανές θα μπορούσε να πει κάποιος εμβριθής. Τι επέρχεται στο πέρας το βιολογικού χρόνου. Ο θάνατος. Και να οι τερατωδίες των Αποκαλύψεων και να οι κατακλυσμοί και οι λοιπές κτηνωδίες. (Το’ χει δει το έργο και η μανταμ Ζαίρα: «Μεγάλη πόρτα θα διαβείς…».) Ο ορίζοντας συμβάντων φυσικά και δεν θα καταρρεύσει. Απλά η συσσωρευμένη γνώση σπρώχνει όπως και να το κάνουμε τη ροή προς τα κάπου. Δεν απαντάμε εδώ…

7. Ως προς το πιο εσωτερικό κομμάτι της συζήτησης πολύ σύντομα, και αφού αυτά θα απασχολούν το blog γενικότερα, να αναφέρουμε τα εξής. Στην τυπολογία της διαχρονικής εξέλιξης της ψυχής που συχνά συναντάμε με διάφορες παραλλαγές σε πολλές εσωτερικές σχολές σκέψης, υπάρχουν μυητικές εξελικτικές βαθμίδες με κυρίαρχη έννοια αναφοράς αυτή του «νόμου της ανταπόδοσης», «αιτίας και αποτελέσματος», «ηθικής αιτιότητας», κάρμα» κλπ. Σύμφωνα με αυτόν ο άνθρωπος οφείλει να κατακτήσει σε κάθε βαθμίδα μία γνώση, να μάθει κάτι συγκεκριμένο κλπ. Αντίστοιχες θεωρίες υπάρχουν και για τις συλλογικές ψυχές (οικογένεια, γένος, ανθρωπότητα). Με το θέμα της ψυχικής ανέλιξης της μετεμψύχωσης κτλ ασχολήθηκε και ο Ζαρατούστρας, οι Αιγύπτιοι, ο Πυθαγόρας, ο Πλατωνάκος, ο Αριστοτέλης,  οι νεοπλατωνικοί, οι γνωστικιστές, οι Ιουδαίοι, οι Φαρισαίοι, οι Χριστιανοί, οι σατανιστές, μυστικιστές…όλοι! Ουσιαστικά περιγράφουν αυτό που ο Ζήνωνας περιέγραψε με τον Αχιλλέα και την χελώνα. Ότι στα μαθηματικά μπορεί κανείς να θεωρήσει απειρία κινήσεων. Για την αντιληπτική ικανότητα του ανθρώπου όμως μία αλλαγή θα γίνει εμπειρία σε διακριτά βήματα. Έτσι φαίνεται να λειτουργεί η αντίληψη ή και η φύση.Το ποιο είναι από τα δύο δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε. Με άλματα παρά με συνεχείς διαδικασίες. Κλιμακωτά.

Τα είπε και ο Κάστορας κάπου. Υπάρχει εξ’ ίσου αντιστοιχία όσο και απόσταση ανάμεσα σε αυτό που οι άνθρωποι κάνουν και ζουν και σ’ εκείνο που οι άνθρωποι σκέπτονται. Μπορεί η σκέψη να βαδίζει λαχανιασμένα στα ίχνη αυτού που υπάρχει ήδη και να μην διακρίνει τα μοτίβα της ιστορίας, μπορεί όμως να γίνει κάποια στιγμή η σχετικοποίηση του δεδομένου, η αποστασιοποίηση και η προβολή, και μέσα από την γενίκευση να γεννηθεί νέα γνώση. Η ιστορία είναι εξίσου συνειδητή δημιουργία όσο και ασυνείδητη επανάληψη. Με το που θα λάβει χώρα η σχετικοποίηση του δεδομένου, η αποστασιοποίηση και η προβολή θα γίνει και η μετάβαση στο επόμενο επίπεδο.

8. Θα έπρεπε είναι αλήθεια κάποια στιγμή να ξεχωρίσουμε την έμβιος από την άβιος σκοπιμότητα(αν και αυτό που λαθεμένα αναφέρουμε ως άβιος είναι πολλά παραπάνω από όσο νομίζουμε...τέσπα) . Να απορρίψουμε τη εικόνα της αυστηρής αιτιοκρατίας και να προσπεράσουμε  την παλαιά διαμάχη ανάμεσα στο μηχανικό σύμπαν του Laplace και την ελεύθερη βούληση ώστε αντίθετα με τον Μαρξ να μην στερήσουμε από την ύλη την κβαντική της συνείδηση και καταλήξουμε σε ένα νομοτελειακό σύμπαν. Να κατανοήσουμε πως ο δεύτερος νόμος της θερμοδυναμικής που ορίζει μία προτιμητέα κατεύθυνση στο χρόνο και σπρώχνει την ύλη στην εντροπία/ αταξία μπορεί να συνυπάρξει με την θεωρία της εξέλιξης του Δαρβίνου που προτείνει αύξηση της πολυπλοκότητας και άρα μείωση της αταξίας με το πέρασμα του χρόνου. Πως δηλαδή η κάθοδος του σύμπαντος προς τον θερμικό θάνατο συνοδεύεται από διάσπαρτη ανάδυση αυθόρμητης τάξης. Κι έπειτα να ξεχωρίσουμε στη διαδικασία της εξέλιξης του ανθρώπου το προφανές. Την έμβιος από την ενσυνείδητη σκοπιμότητα. Το κυτταρικό επίπεδο από το εγκεφαλικό όπου η εξέλιξη δεν είναι γραμμική ή κυκλική αλλά μεγάλου βαθμού συνάψεις λαμβάνουν χώρα την ίδια στιγμή. Να κάνουμε την αναγωγή στον κόσμο ώστε να καταλάβουμε πως το πνεύμα το γεννά η ύλη και η ψυχή δηλώνει την τάξη.

Να συμφωνήσουμε για το ότι παρόλο που οι προϊστορικοί λαοί δεν κατέγραφαν γεγονότα, ελεγχόμενα ή και προπαγανδιστικά όπως γίνεται σήμερα δεν είχαν απουσία γνώσης ή μνημών ή παραδόσεων. Να καταλάβουμε πως αν οι ιθαγενείς της Αμερικής είχαν κάνει πρώτοι το υπερατλαντικό ταξίδι και μας κατάπιναν με τη γνώση τους αυτό δε θα σήμαινε μη εξέλιξη.

Και επιτέλους να σταματήσουμε αυτή την κουτή προσπάθεια ορισμού της εξέλιξης της ιστορίας με βάση την τωρινή θέση. Δεν αρκεί  μόνο να κοιτάμε πως καταλήξαμε στην άκρη του κλαδιού του δέντρου της γνώσης.  Χρειάζεται να κοιτάξουμε όλο το δέντρο των επιλογών και να χρησιμοποιήσουμε όση γνώση έχει κατακτήσει η ανθρώπινη σκέψη, είτε είναι εσωτερική είτε επιστημονική.

Το θέμα εν τέλει δεν είναι στο τι σχήμα αναπαριστά καλύτερα την εξέλιξη της ιστορίας. Ούτε είναι στο να αναζητήσουμε την φαυλότητα της ιστορίας, την ανθρωποφαγική ηθική της, τις κλειστές γνώσεις και την ίδια την φαύλη φύση του ανθρώπου για να βρούμε τα αίτια που η ιστορία είναι κυκλική ή όχι. Ούτε μας ενδιαφέρει (-εξαιρούμαι εγώ βεβαίως-) αν στο βέλος του χρόνου υπάρχουν ίχνη συνιστωσών άλλων 10 διαστάσεων που ούτως ή άλλως λόγω χημείας και μόνο ο καθένας μας θα της βιώσει αλλιώς.

Αυτό που οφείλουμε να γνωρίζουμε ως ενήλικες πλέον και είναι το βασικό της κουβέντας μας,  είναι κάτι που είπε τόσο όμορφα ο Κάστορας και δεν μπορώ παρά να δανειστώ τις λέξεις του: «Η ανθρώπινη συνείδηση, ως παράγων αλλαγής και δημιουργίας στην ιστορία, είναι ουσιαστικά μία πρακτική συνείδηση, μία ratio τελεστική-ενεργός, κάτι πολύ περισσότερο από θεωρητικός στοχασμός, στον οποίο η πρακτική θα μπορούσε να προσαρτηθεί σαν το πόρισμα ενός συλλογισμού, απλώς υλοποιώντας του τις συνέπειες. Αυτή όμως η πρακτική δεν είναι αποκλειστικά μία τροποποίηση του υλικού κόσμου, είναι εξίσου, και ακόμη περισσότερο, τροποποίηση της συμπεριφοράς των ανθρώπων και των σχέσεων.» Το σχήμα λοιπόν που περιγράφει καλύτερα την εξέλιξη της ιστορίας δε μπορεί να είναι αυτό που σε εντάσσει αγαπητέ αναγνώστη εντός της.