Antonio Gramsci-Φιλοσοφία και "κοινός νους"

 

Χρειάζεται να καταστρέψουμε την πολύ διαδεδομένη προκατάληψη πως η φιλοσοφία είναι κάτι το πολύ δύσκολο επειδή αυτή είναι η ιδιαίτερη διανοητική δραστηριότητα μια καθορισμένης κατηγορίας ειδικών επιστημόνων ή επαγγελματιών και συστηματικών φιλοσόφων.

Συνεπώς κατ΄αρχάς χρειάζεται να δείξουμε ότι όλοι οι άνθρωποι ειναι «φιλόσοφοι», ορίζοντας τα όρια και τα χαρακτηριστικά αυτής της «αυθόρμητης φιλοσοφίας», που ιδιάζει σε «όλο τον κόσμο», δηλαδή της φιλοσοφίας που περιέχεται:

1) Στην ίδια τη γλώσσα, που είναι ένα σύνολο καθορισμένων ιδεών και εννοιών και όχι απλά και μόνο ένα σύνολο λέξεων γραμματολογικά κενών από περιεχόμενο

2) Στον κοινό νου και στην ευθυκρισία

3) Στη θρησκεία του λαού και ακόμη σε ολόκληρο το σύστημα πίστεων, δεισιδαιμονιών, γνωμών, τρόπων αντίληψης των πραγμάτων και τρόπων δράσης που συναντάμε σε εκείνο που γενικά ονομάζεται «φολκλόρ»

Έχοντας δείξει ότι όλοι είναι φιλόσοφοι, με τον τρόπο τους έστω, αφού ακόμη και στην πιο μικρή εκδήλωση οποιασδήποτε διανοητικής δραστηριότητας, στη «γλώσσα», περιέχεται μια καθορισμένη κοσμοαντίληψη, περνάμε στο δεύτερο σημείο, στο σημείο της κριτικής και της συνειδητότητας, δηλαδή στο ζήτημα:

- Είναι προτιμότερο να «σκεφτόμαστε» χωρίς κριτική συνείδηση, διαλυμένα και περιστασιακά, δηλαδή να «μετέχουμε» σε μια κοσμοαντίληψη «επιβεβλημένη» μηχανικά από το εξωτερικό περιβάλλον, δηλαδή από κάποια από τις τόσες κοινωνικές ομάδες όπου κάθε άνθρωπος αυτόματα εντάσσεται αμέσως με την είσοδό του στον συνειδητό κόσμο (και που μπορεί να είναι το χωριό του ή η επαρχία του, μπορεί να προέρχεται από την ενορία του ή τη «διανοητική δραστηριότητα» του εφημέριου ή του πατριαρχικού γέρου που η «σοφία» τους υπαγορεύει νομο, από τη γυναικούλα που κληρονόμησε την πολυμάθεια των μαγισσών ή από τον διανοουμενίσκο που πνίγηκε στη βλακεία του και την αδυναμία του να δράσει)

ή

- Είναι προτιμότερο να επεξεργαζόμαστε τη δική μας κοσμοαντίληψη συνειδητά και κριτικά και ύστερα, σε σύνδεση με αυτή τη συνεχή κίνηση του μυαλού μας, να επιλέγουμε τη δική μας σφαίρα δραστηριότητας, να μετέχουμε ενεργητικά στη δημιουργία της ανθρώπινης ιστορίας, να καθοδηγούμε εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας και να μην δεχόμαστε από τα έξω, παθητικά και χωρίς αντίσταση, τον καθορισμό της προσωπικότητας μας;

Σημείωση 1

Χάρη στην κοσμοαντίληψή μας ανήκουμε πάντα σε ένα καθορισμένο σύνολο, και ακριβώς σε εκείνο όπου όλα τα κοινωνικά στοιχεία συμμερίζονται ένα όμοιο τρόπο σκέψης και δράσης με εμάς. Είμαστε κονφορμιστές κάποιου κονφορμισμού, είμαστε πάντα άνθρωποι – μάζα ή άνθρωποι – συλλογικοί. Το ζήτημα είναι αυτό: ποιου ιστορικού τύπου είναι ο κονφορμισμός, ο άνθρωπος – μάζα σε ποιο κονφορμισμό μετέχει; Όταν η κοσμοαντίληψη δεν είναι κριτική και συνεκτική, αλλά περιστασιακή και διαλυμένη, ανήκουμε ταυτόχρονα σε πολλαπλούς ανθρώπους – μάζα, η προσωπικότητα μας διαμορφώνεται ιδιόμορφα: βρίσκονται σε αυτή στοιχεία από τον άνθρωπο των σπηλαίων και αρχές της πιο σύγχρονης και προχωρημένης επιστήμης, στενά τοπικιστικές προκαταλήψεις όλων των περασμένων ιστορικών φάσεων και η διαίσθηση μιας μελλοντικής φιλοσοφίας που θα ταιριάζει στο ανθρώπινο γένος ενοποιημένο σε παγκόσμια κλίμακα.

Να υποβάλουμε σε κριτική την κοσμοαντίληψη μας σημαίνει λοιπόν να την καθιστούμε ενιαία και συνεκτική και να την προάγουμε μέχρι το σημείο που έχει φτάσει η πιο προχωρημένη παγκόσμια σκέψη. Σημαίνει ακόμη να υποβάλλουμε σε κριτική και ολόκληρη τη μέχρι σήμερα φιλοσοφία, εφόσον αυτή έχει αφήσει παγιωμένες δομές στη λαϊκή φιλοσοφία. Η κριτική επεξεργασία αρχίζει με τη συνείδηση αυτού που πραγματικά είμαστε, δηλαδή ένα "γνώθι σαυτόν», ως προϊόν της μέχρι τώρα ιστορικής εξέλιξης που έχει αφήσει σε εσένα τον ίδιο άπειρα ίχνη αποδεκτά χωρίς απογραφή. Χρειάζεται να κάνουμε αρχικά μια τέτοια απογραφή.

[...]

Σημείωση 4

Να δημιουργούμε μια νέα κουλτούρα δεν σημαίνει μονάχα να πραγματοποιούμε ατομικές «πρωτότυπες» ανακαλύψεις, σημαίνει ακόμα, ακριβώς να διαδίδουμε κριτικά ήδη ανακαλυμένες αλήθειες, «να τις κοινωνικοποιούμε», όπως θα λέγαμε, και συνεπώς να τις καθιστούμε βάση για πράξεις ζωτικές, στοιχείο συντονισμού και στοιχείο διανοητικής και ηθικής τάξης. Το να οδηγείται μια μάζα ανθρώπων να σκέφτεται με συνοχή και ενιαίο τρόπο τη συγκεκριμένη πραγματικότητα είναι «φιλοσοφικό» γεγονός, πολύ πιο σπουδαίο και «πρωτότυπο», τέτοιο που δεν είναι η ανακάλυψη μιας νέας αλήθειας από μια φιλοσοφική «μεγαλοφυϊα», αλήθεια που παραμένει ιδιοκτησία μικρών ομάδων διανοουμένων.

Συνάφεια ανάμεσα στον κοινό νου, τη θρησκεία και τη φιλοσοφία

Η φιλοσοφία είναι μια διανοητική τάξη, κάτι που δεν μπορεί να είναι ούτε η θρησκεία ούτε ο κοινός νους. Να δούμε ότι, στην πραγματικότητα, ούτε θρησκεία και κοινός νους ταυτίζονται, αλλά η θρησκεία είναι ένα στοιχείο του διαλυμένου κοινού νου. Τέλος, «κοινός νους» είναι όνομα συλλογικό, όπως και «θρησκεία»: δεν υπάρχει ένας μοναδικός κοινός νους, γιατί και αυτός είναι ιστορικό προϊόν και γίγνεσθαι. Η φιλοσοφία είναι η κριτική και το ξεπέρασμα της θρησκείας και του κοινού νου και με αυτή την έννοια ταυτίζεται με την ¨ευθυκρισία» που αντιτάσσεται στον κοινό νου.

Σχέσεις ανάμεσα σε επιστήμη - θρησκεία – κοινό νου

Η θρησκεία και ο κοινός νους δεν μπορούν να θεμελιώσουν μια διανοητική τάξη επειδή δεν μπορούν να πετύχουν ενότητα και συνοχή ούτε στην ατομική συνειδηση, για να μη μιλήσουμε για τη συλλογική συνείδηση: δεν μπορούν «ελεύθερα» να αναχθούν σε ενότητα και συνοχή, γιατί «αυθαίρετα» αυτό θα μπορούσε να γίνει, όπως πράγματι συνέβη στο παρελθόν μέσα σε ορισμένα πλαίσια. Το πρόβλημα της θρησκείας νοούμενο όχι ως ομολογία πίστεως, αλλά με τη λαϊκή έννοια, ως ενότητα πίστης ανάμεσα σε μια κοσμοαντίληψη και έναν κανόνα ανάλογης συμπεριφοράς: αλλά γιατί να ονομάζουμε αυτή την ενότητα πίστης «θρησκεία» και να μην την ονομάζουμε «ιδεολογία» ή κυριολεκτικά «πολιτική»;

Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει φιλοσοφία έτσι γενικά: υπάρχουν διάφορες φιλοσοφίες ή κοσμοαντιλήψεις και επιλέγουμε πάντα μια από αυτές. Πως γίνεται αυτή η επιλογή; Αυτή είναι ένα γεγονός απλά διανοητικό ή πιο πολύπλοκο; Και δεν συμβαίνει συχνά να υπάρχει αντίφαση ανάμεσα στο διανοητικό γεγονός και τον κανόνα συμπεριφοράς; Ποια θα ήταν τότε η πραγματική κοσμοαντίληψη: εκείνη που βεβαιώνεται λογικά ως διανοητικό γεγονός ή εκείνη που προκύπτει από την πραγματική δραστηριότητα καθενός, που υπολανθάνει στη δράση του; Και αφού η δράση είναι πάντα πολιτική δράση, δεν μπορούμε να πούμε ότι η πραγματική φιλοσοφία του καθενός περιέχεται ολόκληρη στην πολιτική του;

Αυτή η αντίθεση ανάμεσα στη σκέψη και τη δράση, δηλαδή η συνύπαρξη δύο κοσμοαντιλήψεων, που η μια βεβαιώνεται στα λόγια και η άλλη εκφράζεται με έργα, δεν οφείλεται πάντα σε πλάνη.

Η πλάνη μπορεί να είναι ικανοποιητική εξήγηση για μερικά μεμονωμένα άτομα, ή ακόμη για κάπως ομοιογενείς ομάδες, δεν είναι όμως ικανοποιητική όταν η αντίθεση διαπιστώνεται στη ζωή πλατιών μαζών: τότε αυτό δεν μπορεί να είναι παρά η έκφραση βαθύτερων αντιθέσεων ιστορικοκοινωνικής τάξης.

Σημαίνει ότι μια κοινωνική ομάδα, που έχει μια δική της κοσμοαντίληψη, εμβρυακή έστω, - που εκδηλώνεται στη πράξη, και επομένως κάθε τόσο περιστασιακά, δηλαδή όταν αυτή η ομάδα κινείται ως οργανικό σύνολο – έχει πάρει για λόγους υποταγής και διανοητικής εξάρτησης, μια αντίληψη όχι δική της αλλά δανεική από μια άλλη ομάδα και αυτήν βεβαιώνει στα λόγια, και αυτήν επίσης πιστεύει ότι ακολουθεί, γιατί την ακολουθεί σε «καιρούς ομαλούς», δηλαδή όταν η συμπεριφορά δεν είναι ανεξάρτητη και αυτόνομη, αλλά ακριβώς εξαρτημένη και υποταγμένη.

Να λοιπόν που δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε τη φιλοσοφία από την πολιτική, και μάλιστα μπορούμε να δείξουμε ότι η επιλογή και η κριτική μιας κοσμοαντίληψης είναι και αυτή μια πολιτική πράξη.

[...]

Αντόνιο Γκράμσι

Τετράδια της φυλακής

«Ιστορικός Υλισμός»

Εκδ. Οδυσσέας

 

Πηγή:Lenin Reloaded/ Disdaimona