Το ερώτημα του φετιχισμού-τοποθέτηση του ζητήματος

Ο ''φετιχισμός'', με εμφανείς ψυχαναλυτικές συνδηλώσεις, εμφανίζεται στον κλασικό μαρξισμό ως ''φετιχισμός του εμπορεύματος''. Πρόκειται για μια δομική στον καπιταλισμό διαδικασία παραγωγής, κατά την κεφαλαιοκρατική εμπορευματοχρηματική ανταλλαγή, ''ανεστραμμένων'' κοινωνικών αναπαραστάσεων, οι οποίες εμφανίζουν ως σχέσεις μεταξύ πραγμάτων τις ταξικά καθορισμένες σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων. Σαν αποτέλεσμα, μυστικοποιούνται ''αυθόρμητα'' αυτές οι κοινωνικές σχέσεις προσλαμβάνοντας την μορφή πραγμοειδών συσχετίσεων μεταξύ εμπορευμάτων, οι οποίες συσχετίσεις (ποσοτικές σχέσεις των ανταλλακτικών αξιών, ποιοτικά συγκεκριμένες αντιστοιχίσεις των χρηστικών αξιών) μοιάζουν να ορίζονται από την ίδια την φύση και τις ιδιότητες των εμπορεύματων αυτών, και όχι από τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής και τη διαλεκτική κεφαλαίου-ζωντανής εργασίας, αστικής-εργατικής τάξης.

Ο φετιχισμός του εμπορεύματος παράγει ''φαντασιοπληξίες'', φαινόμενα ''ιδεολογικής παραγνώρισης'' της πραγματικής διαδικασίας ανταλλαγής και αξιοποίησης των εμπορευμάτων. Μια κατά το δυνατό ''απομυστικοποιημένη'' πρόσληψη, σαν αυτή που επιχειρεί ο μαρξισμός, θα αποκάλυπτε το ''μυστήριο'' του καπιταλιστικού εμπορεύματος, θα ξεσκέπαζε το γεγονός της ταξικής εκμετάλλευσης και θα ήταν το πρώτο βήμα για την επανάσταση των υποτελών της ταξικής κυριαρχίας.  

Στον φετιχισμό αποδίδει ο Μάρξ, στον πρώτο τόμο του ''Κεφαλαίου'', και την θρησκευτική αντανάκλαση εντός του ΚΤΠ (βλ. το σχετικό κεφάλαιο για το φετιχισμό του εμπορεύματος). Στο σημείο μάλιστα αυτό στέκεται και ο Καστοριάδης στη Φαντασιακή Θέσμιση της Κοινωνίας, αποδίδοντας, κατ'εξαίρεση, τα εύσημα στον Μάρξ για αυτόν τον επιτονισμό της φαντασιακής διάστασης της θέσμισης των αστικών παραγωγικών σχέσεων. Ωστόσο, η αναμφισβήτητη παρουσία φαινομένων φετιχισμού πριν τον καπιταλισμό (αρκεί μια πολύ αόριστη επίκληση προκαπιταλιστικών θρησκευτικών δοξασιών ή και απλώς μαγικών, ανορθολογικών στοιχείων και δεισιδαιμονιών), και μετά τον καπιταλισμό (στο φαινόμενο της ''προσωπολατρίας του Στάλιν και της μουμιοποίησης του Λένιν-αποδεχόμενοι εδώ την ΕΣΣΔ ως μετακαπιταλιστική κοινωνία, ή τουλάχιστον μια κοινωνία όπου η εμπορευματική μορφή κυριαρχείται από τον κεντρικό σχεδιασμό), μας καλεί να αναλογιστούμε εκ νέου τον χαρακτήρα του φετιχισμού και την σχέση του με την μαρξιστική σκέψη.

Μια προσπάθεια προς αυτή την κατεύθυνση είχε ξεκινήσει με την απόπειρα ''μαρξιστικής εννοιολόγησης του φαινομένου της προσωπολατρίας'' στην ΕΣΣΔ, αλλά και πιο πρόσφατα, με αφορμή την κουβέντα για την μυστικοποίηση του ελληνικού χρέους, και γενικά απόψεων τύπου  ''χρεοκρατίας''. Το ερώτημα πρέπει να μετασχηματιστεί ως εξής: για τον μαρξισμό, ο φετιχισμός υπάρχει μοναχά ως χαρακτηριστικό ιδεολογικό αποτέλεσμα της κίνησης της εμπορευματικής μορφής, ή η κίνηση αυτή των εμπορευματοχρηματικών σχέσεων είναι μία ειδικότερη περίπτωση σε ένα ευρύτερο γένος κοινωνικών ''μηχανισμών'', που παράγει φετιχιστικά αποτελέσματα;

Η υιοθέτηση της πρώτης εκδοχής συναντάει ανυπέρβλητα εμπόδια, όπως την αδυναμία να υπάρξει μια μαρξιστική λογικο-ιστορική παραγωγή του φαινομένου της θρησκευτικής συνείδησης που να πηγάζει από τις υλικές κοινωνικές σχέσεις. Ο προβληματική περί φετιχισμού δεν εξαντλείται στον ''φετιχισμό του εμπορεύματος'', και οφείλει να βαθύνει και να συμπεριλάβει   μη-ορθόδοξα για τον μαρξισμό ρεύματα (όπως η Σχολή της Φρανκφούρτης, βλ. την ''Διαλεκτική του Διαφωτισμού''), ή και μη μαρξιστικά (πχ σημειολογία και ψυχανάλυση). Διανοίγοντας το πεδίο της προβληματικής του φετιχισμού, ο μαρξισμός θα συνειδητοποιήσει πως παραμένει κριτική, επαναστατική θεωρία μόνο αν πάψει να είναι μαρξισμός, με τη σχολαστική έννοια του δόγματος και της σεχταριστικής ιδεοληψίας, που στήνει τείχη γύρω της κωφεύοντας στη σφοδρή πολεμική που του ασκείται στο πεδίο της πρακτικής και της θεωρίας, στιγματίζοντας κάθε κριτική σαν ''αστική ιδεολογία''. Υπό αυτή την έννοια, ο ιστορικός υλισμός και ο μαρξισμός (μαζί με τον επίσημο ''διαλεκτικό υλισμό'' της σοβιετίας), δεν σηματοδοτούν κανένα ''τέλος της φιλοσοφίας'', παρά μόνο ένα τέλος της φιλοσοφίας όπως μέχρι τότε την ξέραμε. Κάθε φιλοσοφία, μετά την τομή του Μάρξ στην ιστορία των κινημάτων και των ιδεών, πρέπει να απολογείται στον στρατηγικό στόχο της πραγματικής κοινωνικής χειραφέτησης, που καθίσταται όλο και περισσότερο αναγκαία.

Η εξάλειψη του φετιχισμού, κατά τον Μάρξ (βλ. στο ''Κεφάλαιο''), θα επέλθει όταν οι κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων εμφανίζονται πλέον σαν λογικές, αναγκαίες, κοινωνικές συνάφειες μεταξύ τους. Λογικές, αναγκαίες και κοινωνικές συνάφειες, στο βαθμό που δεν υποστηρίζουν μια ανορθολογική κυριαρχία των αποτελεσμάτων της εργασίας πάνω στους, με σάρκα και οστά, παραγωγούς (μια κυριαρχία που στον καπιταλισμό προσωποποιείται ως ''κεφαλαιοκράτης''), στο βαθμό που δεν σφυρηλατούν δεσμευτικές, αναγκαστικές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων, πέραν ενός minimum αναγκαίου για την υλική και συμβολική αναπαραγωγή του ανθρώπινου γένους (πχ minimum ωρών εργασίας), κοινωνικές συνάφειες στο βαθμό που το καθεαυτό κοινωνικό θα έχει μετασχηματίσει το ζωώδες, κληροδοτημένο από τη φυσική εξέλιξη, το πολιτισμικό και το αυτόνομα θεσμίζον θα έχει υπαγάγει μέσα του το βάρβαρο και το ετερόνομο.

 Επομένως, κάθε ''μηχανισμός'' που αποκρύπτει, σε μία δομή φετίχ και συμβολικών αναπαραστάσεων, τις σχέσεις των ανθρώπων ως λογικές και διαφανείς, αναγκαίες και κοινωνικές μέσα σε ένα ιστορικά συγκεκριμένο κοινωνικό όλον,  κάθε τέτοιος ''μηχανισμός'' επάγει φετιχιστικά αποτελέσματα. Είναι ζήτημα ειδικής κάθε φορά ιστορικής έρευνας να καταδειχτεί ο μηχανισμός αυτός που διαδραματίζει αυτό το ρόλο, διασφαλίζοντας την υλική και συμβολική αναπαραγωγή μιας ταξικά προσδιορισμένης κοινωνίας. Ο μηχανισμός αυτός, ωστόσο, θα πρέπει να είναι δομικός, ο φετιχισμός θα πρέπει να είναι εσωτερική παραγωγή της κοινωνικής ολότητας με ''φυσικό'' και ''αναγκαίο'' τρόπο, και όχι απλώς μία έξωθεν διασπορά ιδεολογίας σε ανυποψίαστους υποτελείς.

Πηγή : Τάξεις και Ηθική