Μερικές παρατηρήσεις για το ζήτημα του στρατιωτικού καθορισμού

Πηγή : Lenin Reloaded

Πριν πολλά χρόνια --δεκατρία αν δεν κάνω λάθος-- και περίπου τέτοια εποχή, βρέθηκα σε ένα τραίνο του πόνου, απ' αυτά που μετέφεραν, με ρυθμό βασανιστικά αργό, τους έφεδρους φαντάρους από το Κέντρο Εκπαίδευσης στις διάφορες μονάδες τους στη Θράκη. Το κλίμα ήταν κατά βάση μανιοκαταθλιπτικό, κι έτσι η κατήφεια και η ανησυχία άλλαζε συχνά-πυκνά θέση με την υστερική ευθυμία. Κάποια στιγμή, κι ενώ τα βαγόνια άδειαζαν σιγά-σιγά και οι μονάδες γέμιζαν, παρατήρησα ότι ένας παχουλός και μυστακοφόρος φαντάρος --αν θυμάμαι καλά, τον έλεγαν Γιάννη-- ήταν εντελώς ήρεμος· ο μόνος ήρεμος φαντάρος ανάμεσά μας. Καθόταν μόνος, οπότε κάθισα απέναντί του και τον ρώτησα πώς και είναι τόσο ήρεμος. "Μήπως ξέρεις ότι πας σε καλή μονάδα;" πρόσθεσα. Ο Γιάννης, δηλωμένος, θυμάμαι, "σταλινικός", μου απάντησε με ύφος αγγελικό:  "Όχι, πάω στου διαόλου τη μάνα σε μια κωλομονάδα στην Ορεστιάδα, αλλά πρέπει να θυμάσαι ότι στην επανάσταση ο χειρισμός των όπλων είναι απαραίτητος, και είναι καθήκον κάθε συντρόφου να γνωρίζει να τα χειρίζεται για όταν έρθει η ώρα." Οι παρακάτω παρατηρήσεις είναι αφιερωμένες σ' αυτόν. Ο κόσμος είναι μικρός και δεν αποκλείεται εντελώς κάποτε να τις διαβάσει.

1. Στο Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους, ο Ένγκελς παρατηρεί περισσότερες από μία φορές ότι ο σταδιακός χωρισμός της κοινωνίας σε ανταγωνιστικών συμφερόντων τάξεις, αρχής γενομένης απ' την αρχαία δουλεία, επέβαλλε την αναδιοργάνωση του στρατού στη βάση μιας εξειδικευμένης ομάδας ένοπλων, εφόσον ήταν άκρως επικίνδυνο πλέον να διατηρηθεί η παλιά αρχή της συλλογικής άμυνας της κοινότητας από όλους. Η δημιουργία του στρατού ως εξειδικευμένου σώματος που στελεχώνεται μόνο από ένα περιορισμένο κομμάτι της κοινωνίας είναι λοιπόν συνώνυμη της δημιουργίας του κράτους, και ταυτόχρονα συνώνυμη του χωρισμού της κοινωνίας σε ανταγωνιστικές κοινωνικές τάξεις ανθρώπων.

2. Στον Εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία, ο Μαρξ παρατηρεί πως ένα από τα βασικότερα στοιχεία της Κομμούνας ως νέου τύπου κράτους ήταν η κατάργηση του στρατού ως εξειδικευμένου σώματος και η μεταφορά της ευθύνης της άμυνας στον "ένοπλο λαό" στο σύνολό του· πράγματι, η άμυνα της Κομμούνας στηρίχτηκε στην καθολική στράτευση και φυσικά, στον οπλισμό όλων όσων ήταν σε θέση να φέρουν όπλα.

3. Στο Κράτος και επανάσταση, ο Λένιν επιμένει πολύ και στα δύο αυτά κείμενα, αναγάγωντας την "εξουσία του ένοπλου λαού" σε βασικό στοιχείο της επανάστασης ως διαδικασίας δημιουργίας νέου τύπου κράτους. Η ιδέα διατηρείται και μετά τον Οκτώβρη του 1917. Η "Διακήρυξη των δικαιωμάτων του εργαζόμενου και ένοπλου λαού" του Γενάρη του 1918, την οποία συνέταξε ο ίδιος, γράφει: "Με σκοπό τη διαφύλαξη της κυρίαρχης εξουσίας του εργαζόμενου λαού, και για να εξαλειφθεί κάθε πιθανότητα να αποκατασταθεί η εξουσία των εκμεταλλευτών, διακηρύσσεται με το παρόν ο οπλισμός του εργαζόμενου λαού, η δημιουργία ενός σοσιαλιστικού Κόκκινου Στρατού εργατών και αγροτών, και ο πλήρης αφοπλισμός των τάξεων των ιδιοκτητών" (ΙΙ, 5).

4. Τόσο η Κομμούνα του 1871 όσο και ο Οκτώβρης του 1917, όσο τέλος, και η Κινέζικη επανάσταση, λαμβάνουν χώρα σε συνθήκες διεθνούς πολέμου και μπορούν να οριστούν ως μετατροπές του διεθνούς πολέμου σε εμφύλιο: της μετατροπής της σύγκρουσης, συνεπώς, των εθνών σε σύγκρουση, μέσα σε ένα έθνος, των τάξεων. Βασική τους προϋπόθεση είναι η ύπαρξη ριζοσπαστικοποιημένων κομματιών του στρατού, που ριζοσπαστικοποιούνται σε σημαντικό βαθμό από την κόπωση, τις κακουχίες, την απάνθρωπη συμπεριφορά των αξιωματικών, την πείνα, και την συνειδητοποίηση ότι ο πόλεμος για τον οποίο σκοτώνουν και σκοτώνονται δεν διεξάγεται για κανένα δικό τους συμφέρον. Η μεταστροφή ενός τμήματος του στρατού, κυρίως δε του λεγόμενου rank-and-file, των απλών φαντάρων και χαμηλόβαθμων αξιωματικών, προς ριζοσπαστική πολιτική κατεύθυνση απετέλεσε ουσιώδη προϋπόθεση για τα εξεγερσιακά ή επαναστατικά αυτά συμβάντα. 

5. Ένα από τα ασφαλέστερα κριτήρια του ρεφορμιστικού χαρακτήρα της παράδοσης εκείνης παρασιτείας στον Μαρξισμό που ενώνει τους Μπέρνσταϊν και Κάουτσκι με τους σύγχρονους επιγόνους τους είναι η καθοριστική υποτίμηση της σημασίας του στρατιωτικού καθορισμού. Μετά την ευκαιρία που δίνει στον ρεφορμισμό άθελά του ο Γκράμσι --ο οποίος, τι ειρωνεία, μιλά διαρκώς για στρατηγική με στρατιωτικούς όρους-- η κυρίαρχη κατεύθυνση υποτίμησης του στρατιωτικού καθορισμού θα πάρει την μορφή της επικέντρωσης στην ιδεολογική ηγεμονία, και στις πιο ακραία ρεφορμιστικές περιπτώσεις, στην "πολιτισμική ηγεμονία." Τα πάντα θα παρουσιαστούν ωσάν η βίαιη και ένοπλη σύγκρουση με το κράτος και τις δυνάμεις του να είναι εντελώς περιττή, ωσάν η "μετάβαση στον σοσιαλισμό" να είναι απλώς ζήτημα ειρηνικής, σχεδόν απαρατήρητης αλλαγής συσχετισμών.

Η άρνηση του στρατιωτικού καθορισμού αποτελεί το βασικό ιδεολογικό πρόταγμα της σοσιαλδημοκρατίας από την αρχή της ως την μετάλλαξή της σε ευρωκομμουνισμό, και αργότερα, σε "κινηματική αριστερά", κλπ. Στα πλαίσια αυτής της άρνησης, φυσικά, κάθε αναφορά στον στρατιωτικό καθορισμό, με άλλα λόγια στη βίαιη διάσταση της σύγκρουσης των τάξεων για κατάληψη της κρατικής εξουσίας, προβάλλεται ως "μιλιταρισμός" ή χειρότερα, ως νεοφασιστικού τύπου αυταρχισμός (αν και βέβαια, η ρήξη του κομμουνισμού με τη σοσιαλδημοκρατία πήρε τη μορφή της συνενοχής της πρώτης, και στους δύο παγκόσμιους πολέμους, με τον αστικό μιλιταριστικό εθνικισμό). Η "δικτατορία του προλεταριάτου" έχει έτσι κι αλλιώς μακροπρόθεσμα άσχημο ηχόχρωμα για αυτή την παράδοση σκέψης, ενώ η κοινοβουλευτική θητεία προϋποθέτει, πάνω από όλα, δηλώσεις ευπείθειας και υποταγής στην υφιστάμενη κρατική νομιμότητα, αλλιώς υπάρχει ο κίνδυνος κήρυξης του κόμματος σε παράνομο.

6. Έχει μεγάλο ενδιαφέρον να σκεφτεί κανείς σ' αυτό το πλαίσιο την εξαιρετικά θετική πρόσληψη που είχε από την νέα αριστερά η κίνηση, σε όλη την δυτική Ευρώπη, της σταδιακής ή άμεσης αντικατάστασης των εφέδρων από επαγγελματίες στρατιώτες, κάτι που βέβαια ίσχυε εδώ και δεκαετίες --και δη μετά την ήττα στον πόλεμο του Βιετνάμ-- στις ΗΠΑ. Η ιδέα είναι ότι ο στρατός είναι ένας απεχθής και αυταρχικός θεσμός (φυσικά και είναι) και ότι, συνεπώς, είναι φύσει προοδευτική η απαλλαγή σου από την υπηρεσία σ' αυτόν και η αντικατάστασή σου από επαγγελματίες (εδώ όμως μεσολαβεί μια κρίσιμη ιδεολογική λαθροχειρία).

Κανείς δεν φαίνεται να προβληματίστηκε ιδιαίτερα από το τι θα σήμαινε αυτό σε συνθήκες οξείας πολιτικής αναταραχής: τι σημαίνει, πιο συγκεκριμένα, να κυριαρχείται ο στρατός, ακόμα και στις χαμηλές βαθμίδες, στο rank-and-file, από άτομα τα οποία πληρώνονται από το κράτος για να φέρουν όπλα, και των οποίων το βιός εξαρτάται κατά συνέπεια άμεσα από την ευπείθεια στις (όποιες) κρατικές εντολές. Αν για τον Ένγκελς η δημιουργία ενός εξειδικευμένου στρατού ήταν η ίδια σημάδια της απώλειας της "πρωτόγονης δημοκρατίας και ισότητας", σημάδι της ένοπλης κυριαρχίας μίας τάξης πάνω στις άλλες, τι είναι η αντικατάσταση του στρατού κληρωτών, που μπορεί να έχουν κάθε είδους ιδεολογικές πεποιθήσεις, και που είναι πολύ πιο εύκολο να απογοητευτούν ή να εξεγερθούν κάτω από ορισμένες συνθήκες, με μισθοφόρους του κράτους, πλήρως εξαρτημένους απ' αυτό; Πώς γίνεται ένοπλος ο λαός των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν χωρίς να του δοθούν όπλα; Και πώς να του δοθούν όπλα αντί για σφαίρες απευθείας όταν δεν θα υπάρχουν μέρη του στρατού που δεν θα ταυτίζουν το συμφέρον τους με την διαιώνισή του ως θεσμού στην υπηρεσία της άρχουσας τάξης, μέρη ικανά να αποστατήσουν από τον έλεγχο του κράτους και των αξιωματικών και να πάνε με μέρος των άοπλων εξεγερμένων πολιτών (πώς γίνεται ένα "Ποτέμκιν" σήμερα); 

7. Αλλά βέβαια, αυτή είναι μια συζήτηση-ταμπού στο κατά τα άλλα υπερεπαναστατικό κλίμα της σημερινής αριστερής πολιτικής συζήτησης, αφού όλοι μας διαβεβαιώνουν ότι οι επαναστάσεις πλέον άλλαξαν ουσιωδώς σε χαρακτήρα και γίνονται καθαρά στο συμβολικό επίπεδο, το επίπεδο των αναπαραστάσεων, και στο επίπεδο των σημασιοδοτικών πρακτικών. Κι όμως, υπάρχει ένα αξίωμα απ' το οποίο ο αδήλωτος ρεφορμισμός δεν μπορεί απαλλαγεί.  Στην πραγματικότητα, η σιωπή του για τις συνεπαγωγές του αξιώματος αυτού σηματοδοτεί συνενοχή με την χειρότερη από αυτές: Ο στρατός μπορεί να έχει μόνο δύο χρώματα· είναι ή καθολικά μαύρος, ή εν μέρει κόκκινος. Είναι συνηθέστερα καθολικά μαύρος από ό,τι είναι εν μέρει κόκκινος, δεν γίνεται κόκκινος παρά με συγκροτημένη και παρατεταμένη ιδεολογική δουλειά που είναι φύσει δυσκολότερη από παντού στο στρατό, και είναι παρά πολύ δύσκολο, έως αδύνατο, να γίνει κόκκινος όταν είναι κατά βάση μισθοφορικός.

Και φυσικά, σε συνθήκες οξείας και προεπαναστατικής πολιτικής αναταραχής, δεν υπάρχει "γαλανόλευκος" --εφόσον μιλάμε για την Ελλάδα-- στρατός. Ας το θυμόμαστε καλά αυτό.