Για την έννοια του συλλογικού εργάτη

του Ηλία Ιωακείμογλου



Στα δύο προηγούμενα τεύχη των θέσεων ο αναγνώστης μπόρεσε ίσως να παρακολουθήσει μία προσπάθεια προσέγγισης και χρήσης της Εννοίας συλλογικός εργάτης. Ο στόχος αυτής της προσπάθειας ήταν: α) να δείξει πως συγκεκριμένα η εισαγωγή της έννοιας αυτής στην ανάλυση της εκμηχάνισης και της αυτοματοποίησης της παραγωγής ανοίγει ένα θεωρητικό δρόμο ανάμεσα στη θεωρία της επιστημονικής επανάστασης (ETE) που κατέχει ακόμη σήμερα ηγεμονική θέση μέσα στην Αριστερά, και τις «αριστερίστικες» θεωρίες που φιλοδοξούν να παίξουν το ρόλο της αντίπαλης προ την ETE άποψης και β) να παράγει κάποιες θέσεις πάνω στο ζήτημα της αυτοματοποίησης, οι όποιες να δίνουν την προτεραιότητα στην πάλη των τάξεων και όχι στις «ουδέτερες» παραγωγικές δυνάμεις η στην ανθρώπινη «υποκειμενικότητα». Αυτό το άρθρο πρέπει να θεωρηθεί σαν ένα συμπλήρωμα στα δύο προηγούμενα: αποτελείται από διευκρινίσεις πάνω στην έννοια του συλλογικού εργάτη (στο εξής ΣΕ) και τη χρήση της.


1. Ο συλλογικός εργάτης ενάντια στο κεφάλαιο


Στο προηγούμενο τεύχος είδαμε ό,τι η αυτοματοποίηση της παραγωγής κάτω από καπιταλιστικές σχέσεις παραγωγής, έχει σαν όρο της, τη συγκρότηση ενός ΣΕ ικανού να αντιδρά γρήγορα στα τυχαία γεγονότα που απορυθμίζουν το αυτοματοποιημένο μηχανικό σύστημα και να αποκαθιστά τη λειτουργία του, ενός ΣΕ ικανού να συσσωρεύει πρακτική πείρα απαραίτητη για την αδιάκοπη λειτουργία του. Αλλά και γενικότερα, η συγκρότηση ενός ΣΕ ικανού να αποκτά καινούργιες γνώσεις και δεξιότητες απέναντι στο σύστημα των μηχανών, όπως έδειξε ο Μαρξ στο Κεφάλαιο, είναι ένας όρος της καπιταλιστικής παραγωγής1.


Αυτός ο ΣΕ είναι αποτέλεσμα της ίδιας της άμεσης διαδικασίας παραγωγής: είναι ΣΕ που συγκροτείται από το κεφάλαιο. Η συγκρότηση του εξετάζεται από τον Μαρξ, αφού πρώτα έχει αφαιρέσει από το θεωρητικό πεδίο στο όποιο επιχειρεί την ανάλυση του τα αποτελέσματα της πάλης της εργατικής τάξης πάνω στη συγκρότηση του συστήματος των μηχανών και του ίδιου του ΣΕ. Στους ιστορικούς κοινωνικούς σχηματισμούς δεν μπορούμε επομένως να συναντήσουμε κάποιον ΣΕ που να έχει συγκροτηθεί άπλα και μόνο από το κεφάλαιο. Στους ιστορικούς κοινωνικούς σχηματισμούς μπορούμε να συναντήσουμε μόνο τον συλλογικό εργάτη που συγκροτείται από αλλά και ενάντια στο κεφάλαιο. Για να κατορθώσουμε όμως να σκεφτούμε, να καταλάβουμε, την ύπαρξη και τα χαρακτηριστικά του ΣΕ, είμαστε υποχρεωμένοι να χρησιμοποιούμε την έννοια του ΣΕ από το κεφάλαιο, πριν να εισάγουμε στην ανάλυση τα αποτελέσματα της εργατικής παρέμβασης πάνω στη συγκρότηση του συστήματος των μηχανών και του ίδιου του ΣΕ: είμαστε δηλαδή υποχρεωμένοι να σκεφτούμε πρώτα τον ΣΕ σαν αποτέλεσμα των νόμων κίνησης του κεφαλαίου για να τον σκεφτούμε μετά σαν αποτέλεσμα της πάλης των τάξεων. Έτσι, σε σχέση με την αυτοματοποίηση της παραγωγής, πρέπει πρώτα να εξετάσουμε τη σχέση πάγιο κεφάλαιο - συλλογικός εργάτης για να καταλάβουμε μετά το νόημα της εργατικής παρέμβασης2.


Με βάση αυτή τη διάκριση, από ενάντια στο κεφάλαιο, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τη θέση μας από τη θεωρία της επιστημονικής επανάστασης (ETE) αλλά και τις άλλες θεωρίες που κυριαρχούν στον αριστερίστικο χώρο. Για όλες αυτές τις θεωρίες ο ΣΕ είναι πάντοτε ΣΕ από το κεφάλαιο: πρόκειται για μια συλλογικότητα που την επιβάλλει το κεφάλαιο και έρχεται σε σύγκρουση είτε με την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, είτε με την ανάπτυξη της «ανθρώπινης υποκειμενικότητας», όπως ονομάζουν τώρα ντροπαλά την ανθρώπινη φύση. Ο ΣΕ συγκροτείται από και ενάντια στο κεφάλαιο: η θέση αυτή παράγει ορισμένα θεωρητικά αποτελέσματα που άρχονται σε σύγκρουση με όλες αυτές τις θεωρίες.


α) Φέρνει στην πρώτη γραμμή της ανάλυσης την πάλη των τάξεων: τα όρια και τα χαρακτηριστικά του ΣΕ δεν καθορίζονται αποκλειστικά από τους νόμους αξιοποίησης του κεφαλαίου, αλλά είναι αντικείμενο της πάλης των τάξεων μέσα και έξω από τη σφαίρα της παραγωγής. Η ETE και οι άλλες θεωρίες αντιμετωπίζουν το ζήτημα κάτω από την πίεση του οικονομισμού: όλα τα θεωρητικά προβλήματα βρίσκουν την απάντηση τους στο επίπεδο των οικονομικών νόμων του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής και η πάλη των τάξεων έρχεται μετά, εμφανίζεται σαν συμπλήρωμα της ανάλυσης. Τα αποτελέσματα της ταξικής πάλης δεν διαμεσοποιούνται από τους οικονομικούς νόμους, αλλά συνυπάρχουν με τα αποτελέσματα τους, τους εναντιώνονται (εργατισμός), η είναι δευτερεύουσας σημασίας και τελικά αποτελούν ένα διακοσμητικό στοιχείο της ανάλυσης (ETE). Ο συλλογικός εργάτης συγκροτείται από το κεφάλαιο και έρχεται μετά σε σύγκρουση με τις παραγωγικές δυνάμεις, την ανθρώπινη υποκειμενικότητα, την εργατική αντίσταση.


β) Αποκαλύπτει κάποια εσωτερικά θεωρητικά σύνορα της κριτικής της πολιτικής οικονομίας: απαιτεί δηλαδή την εμφάνιση κάποιων καινούργιων εννοιών. Διότι, εάν τα όρια και τα χαρακτηριστικά του ΣΕ είναι αντικείμενο της ταξικής πάλης, είμαστε αναγκασμένοι να αναρωτηθούμε τι είναι αυτά τα όρια και τα χαρακτηριστικά, πως μπορούμε δηλαδή να τα ορίσουμε στο εσωτερικό της κριτικής της πολιτικής οικονομίας: επειδή οι έννοιες αυτές (όρια, χαρακτηριστικά) είναι καθαρά περιγραφικές, εμπειρικές, υπαινίσσονται μία πραγματικότητα, αλλά δεν παραπέμπουν στο σύστημα εννοιών της κριτικής της πολιτικής οικονομίας. Για την ETE. και τις άλλες θεωρίες τέτοια προβλήματα είτε δεν τίθεται, είτε «λύνονται» με τη μετατόπιση του προβλήματος στο επίπεδο του ατομικού εργάτη και με την ταυτόχρονη εισαγωγή στην ανάλυση της Εννοίας της ειδίκευσης, που είναι μία έννοια δανεισμένη από την κοινωνιολογία, δηλαδή από την αστική ιδεολογία. (Εάν η ειδίκευση ορίζεται ως η αξία χρήσης της εργατικής δύναμης3 τότε τι σημαίνει περισσότερο η λιγότερο ειδικευμένος εργάτης; Μπορούμε να μιλάμε για περισσότερη η λιγότερη αξία χρήσης; Η ποσοτικοποίηση της αξίας χρήσης, δηλαδή της χρησιμότητας, είναι πρόβλημα της πολιτικής οικονομίας: πρόβλημα της θεωρίας της άξίας χρησιμότητας και όχι πρόβλημα της κριτικής της πολιτικής οικονομίας, δηλαδή της θεωρίας της άξίας εργασίας.) Πάντως η εισαγωγή αυτής της Εννοίας στη μαρξιστική θεωρία υποδεικνύει ακόμη ένα κενό στο σύστημα εννοιών του Κεφαλαίου: υπαινίσσεται πολύ ωραία μία πραγματικότητα στο επίπεδο του ατομικοί; εργάτη για την οποία ο Μαρξ δεν μας άφησε καμία θεωρητική έννοια. Η έννοια της ειδίκευσης παραμένει επομένως ένας ανοιχτός λογαριασμός για τη μαρξιστική θεωρία. Πέρα απ' όλα αυτά, οι αναλύσεις της ειδίκευσης απειδίκευσης δεν παράγουν καμιά καινούργια γνώση (αν και περιέχουν πολλά σημαντικά περιγραφικά στοιχεία). Ξεκινούν από τη θέση ό,τι η οργάνωση της εργασίας είναι δημιούργημα του κεφαλαίου, ό,τι ο ΣΕ συγκροτείται αποκλειστικά από το κεφάλαιο και καταλήγουν στην επαλήθευση της. Αντίθετα, η θέση της συγκρότησης του ΣΕ από και ενάντια στο κεφάλαιο ανοίγει το αρχικό θεωρητικό πεδίο, καταδείχνει τις ανεπάρκειες του και απαιτεί την τοποθέτηση καινούργιων θεωρητικών εννοιών.


2. Η έννοια του συλλογικού εργάτη στη συγκεκριμένη ανάλυση


Στις σύγχρονες μαρξιστικές θεωρίες συναντάμε μία συστηματική παράλειψη των όρων της συγκρότησης του ΣΕ. Οι αναλύσεις περιορίζονται στους αντικειμενικούς όρους της άμεσης διαδικασίας παραγωγής (μέσα παραγωγής και μέσα κατανάλωσης). Αυτό ισοδυναμεί με παραδοχή ό,τι υπάρχει κάθε φορά ένας ΣΕ που αντιστοιχεί με φυσικό τρόπο στα υπάρχοντα μέσα παραγωγής, ό,τι τα μέσα παραγωγής απέναντι στην οποιαδήποτε εργατική δύναμη την δομούν και την μετατρέπουν σε ΣΕ που τους αντιστοιχεί: απέναντι στους ίδιους αντικειμενικούς όρους της άμεσης διαδικασίας παραγωγής σε διαφορετικούς κοινωνικούς σχηματισμούς συγκροτείται ο ίδιος (δηλαδή με τα ίδια χαρακτηριστικά) συλλογικός εργάτης. Χαρακτηριστικό σύμπτωμα μιας τέτοιας παραδοχής είναι η θέση ό,τι τα ίδια μέσα παραγωγής λειτουργούν παντού, ανεξάρτητα από κοινωνικό σχηματισμό, με την ίδια παραγωγικότητα.


Στην πραγματικότητα η συγκρότηση του ΣΕ καθορίζεται από ένα μεγάλο πλήθος συγκεκριμένων ιστορικών συνθηκών που παρουσιάζονται σε κάθε κοινωνικό σχηματισμό: από την άρθρωση του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής με άλλους τρόπους παραγωγής, από τις ιδιαίτερες εθνικές παραδόσεις, από την κατάσταση του εκπαιδευτικού μηχανισμού, από τις γνώσεις και τις δεξιότητες που κατέχει η εργατική τάξη αλλά και όσων εργάζονται στους προκαπιταλιστικούς τρόπους παραγωγής, από το βαθμό οργάνωσης της εργατικής τάξης, από το χαρακτήρα και την ισχύ της θρησκείας, από τη σχέση ατομικού εργάτη επιχείρησης κλπ. Απέναντι στους ίδιους αντικειμενικούς όρους της άμεσης διαδικασίας της παραγωγής, δεν συγκροτείται πάντοτε ο ίδιος ΣΕ, αλλά ένας ΣΕ του οποίου τα χαρακτηριστικά εξαρτώνται από τη συγκεκριμένη πραγματικότητα του κοινωνικού σχηματισμού, και μόνο η συγκεκριμένη ανάλυση είναι ικανή να εξηγήσει αυτά τα χαρακτηριστικά. Για την επαλήθευση δεν έχει κανείς παρά να κοίταξα τη σημασία που παίρνει στην Ιαπωνία η σχέση εργάτη - επιχείρησης σήμερα με την αυτοματοποίηση της παραγωγής, τη σημασία που είχε για την επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων παραγωγής η χειροτεχνική παράδοση στις χώρες της Νοτιανατολικής Ασίας, τις δυσκολίες που συναντάει αυτή η επέκταση στις χώρες όπου κυριαρχεί ο ισλαμισμός, τη σημασία που έχουν στην Ελλάδα η ερμαφρόδιτη κατηγορία των αγροτοεργατών και η μικρή ιδιοκτησία, κλπ.


3. Αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης και συλλογικός εργάτης


Σχετικά με τον φορντισμό (και τον ταιηλορισμό), ο Γκράμσι έγραψε4 ό,τι «δεν μπορούμε να ξεχωρίσουμε την καινούργια μέθοδο εργασίας και τον τρόπο ζωής» και έδειχνε πως ακριβώς το κεφάλαιο ήταν αναγκασμένο κοντά στην καινούργια ορθολογικοποίηση της παραγωγής, να προχωρήσει σε μια ορθολογικοποίηση της αναπαραγωγής, έτσι ώστε να δημιουργήσει ένα καινούργιο τύπο εργάτη προσαρμοσμένου στο φορντικό εργοστάσιο: έλεγχος του ατομικού καπιταλιστή η του κράτους πάνω στην οικογένεια, πάνω στην ηθική, στις γυναίκες, προσαρμογή των ηθών στις καινούργιες ανάγκες της παραγωγής, ορθολογικοποίηση της σεξουαλικότητας (η κατάχρηση και η μη τακτικότητα των σεξουαλικών λειτουργιών είναι, μετά τον αλκοολισμό, ο μεγαλύτερος εχθρός της νευρικής ενέργειας, γράφει ο Γκράμσι), άμεση επέμβαση στην ιδιωτική ζωή του εργάτη με επιθεωρητές που ελέγχουν τον τρόπο με τον όποιο ξοδεύει το μισθό του (Φορντ).


«Πρέπει να σημειώσουμε ό,τι οι βιομήχανοι (και ιδιαίτερα ο Φορντ) ενδιαφέρθηκαν για τις σεξουαλικές σχέσεις όσων εξαρτιόνταν από αυτούς, και γενικότερα, ενδιαφέρθηκαν για την οικογενειακή τους ζωή... ο καινούργιος τύπος ανθρώπου που απαιτεί η ορθολογικοποίηση της παραγωγής και της εργασίας δεν μπορεί να αναπτυχθεί για όσο καιρό το σεξουαλικό ένστικτο δεν έχει και αυτό ορθολογικοποιηθεί». Έτσι λοιπόν εκτός από την προσαρμογή του εκπαιδευτικού μηχανισμού στις απαιτήσεις του φορντισμού, το κεφάλαιο επιχείρησε και μία προσαρμογή του «ιδιωτικού χώρου», όπως συνήθως αποκαλείται.


Μετά τον Γκράμσι, ακολούθησαν μέχρι τις μέρες μας αρκετές αναλύσεις πάνω στο φορντισμό, τη μορφή δηλαδή που πήρε η εκμηχάνιση από τη δεκαετία του 20, αλλά συστηματικά αγνόησαν αυτές τις επισημάνσεις του «Αμερικανισμός και Φορντισμός». Όλες αντιμετώπισαν το φορντισμό σαν μία πραγματικότητα που άφορα μόνο το εργοστάσιο.


Τα παραπάνω στοιχεία μας αναγκάζουν να θέσουμε την ερώτηση: πέρα από τα αποτελέσματα που παράγει η επέκταση της μισθωτής εργασίας πάνω στον τρόπο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, επομένως και πάνω σ' αυτό που συνήθως αποκαλείται «τρόπος ζωής» η «καθημερινή ζωή», μπορούμε να ισχυρισθούμε ό,τι και η πάλη των τάξεων μέσα στην παραγωγή γύρω από την ανασυγκρότηση του συστήματος των μηχανών σε εποχές μαζικής εφαρμογής καινούργιων επιστημονικών γνώσεων η τεχνικών, παράγει και αυτή αποτελέσματα τα όποια τείνουν να μεταβάλουν τον τρόπο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης; (Τείνουν: οι μετατροπές αυτές δεν πραγματοποιούνται με μηχανικό τρόπο αλλά είναι αντικείμενο της πάλης των τάξεων. Η εργατική τάξη υπερασπίζεται τον υπάρχοντα τρόπο αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, δηλ. τον υπάρχοντα τύπο οικογένειας και προσωπικών σχέσεων, τον υπάρχοντα τρόπο χειραγώγησης και ρύθμισης της σεξουαλικότητας, τις μορφές της «διασκέδασης» δηλαδή τον τύπο των εμπορευμάτων που καταναλώνει για να Ικανοποιήσει το ιστορικό στοιχείο των αναγκών της, τις συναισθηματικές σχέσεις του «ιδιωτικού χώρου». Όμως, η εργατική τάξη μπορεί να αγωνίζεται και για μετατροπές του τρόπου αναπαραγωγής της εργατικής δύναμης, οι όποιες να αποτελούν κατάκτηση θέσεων μάχης ευνοϊκών για την επαναστατική πάλη της: συλλογική κατανάλωση, αυτοδιαχείριση κλπ.).


Η αυτοματοποίηση της παραγωγής (και με ένα κάπως διαφορετικό τρόπο η οικονομική κρίση) ξαναφέρνει στην επικαιρότητα τα παραπάνω ζητήματα π.χ. η αδυσώπητη ανάγκη της αδιάκοπης λειτουργίας του αυτοματοποιημένου μηχανικού συστήματος, δηλαδή της αδιάκοπης αξιοποίησης του ατομικού κεφαλαίου, επιβάλλει την εργασία σε πολυλειτουργικές ομάδες:5 ένα από τα αποτελέσματα είναι η διαρκής περιστροφή της εργατικής δύναμης και η αναστάτωση των ωραρίων εργασίας: «Σαράντα μισθωτοί, κυρίως γυναίκες, εκ των οποίων δύο αντιπρόσωποι της CGT αρνούνται στο εργοστάσιο Thomson την εργασία σε ομάδες επειδή αποδιοργανώνει τη ζωή... Σ' αυτή τη λογική της ζωής αντιτίθεται η βιομηχανική λογική».6 Βιομηχανική λογική: η διεύθυνση της Thomson επικαλείται την ανάγκη γρήγορης απόσβεσης του παγίου κεφαλαίου και την ανταγωνιστικότητα των προϊόντων.


Ξέρουμε ό,τι η γενίκευση της αυτοματοποίησης της παραγωγής απαιτεί και έχει αρχίσει ήδη να επιβάλει κάποιες μετατροπές του εκπαιδευτικού συστήματος που έχουν ένα διπλό στόχο:


Κάθε εποχή μετάβασης από τον ένα τύπο μηχανικού συστήματος σε έναν άλλο (π.χ. εκμηχάνιση - αυτοματοποίηση), η παρέμβαση του κεφαλαίου (κρατική η ιδιωτική) αποσκοπεί όχι μόνο στην αλλαγή της αξίας χρήσης της εργατικής δύναμης του ατομικού εργάτη (εκπαίδευση σε καινούργιες τεχνικές), αλλά και στη δυνατότητα ένταξης του στον καινούργιο τύπο ΣΕ (εγχάραξη Ιδεολογίας που να «αντιστοιχεί» στη θέση εργασίας, αριθμός εισερχομένων σε κάθεβαθμίδα και κάθε κλάδο εκπαίδευσης, συμβίβασες μεταξύ τους ειδικεύσεις κλπ.).


Το ερώτημα λοιπόν που τίθεται είναι αν η γενίκευση της αυτοματοποίησης της παραγωγής παράγει αποτελέσματα, εκτός εκπαιδευτικού μηχανισμού, πάνω στην οικογένεια, τα ήθη, την ρύθμιση της σεξουαλικότητας, τις προσωπικές σχέσεις κλπ.


Και την απάντηση δεν θα μπορέσουμε να την δώσουμε αν η γενίκευση αυτή δεν προχωρήσει αρκετά, αν τα καινούργια φαινόμενα του «τρόπου ζωής» δεν τραβήξουν την προσοχή μας και το κυριότερο αν δεν κατορθώσουμε να διακρίνουμε μέσα σ' αυτά τα φαινόμενα τα αποτελέσματα της επέκτασης της μισθωτής εργασίας από τα αποτελέσματα της γενίκευσης της αυτοματοποίησης.


Τα παραπάνω στοιχεία αν θέλουμε να τα σκεφτούμε με την έννοια του συλλογικού εργάτη, θα δούμε ό,τι: γνωρίζουμε πως ο ΣΕ συγκροτείται κύρια μέσα στην άμεση διαδικασία παραγωγής ως σύστημα θέσεων που καταλαμβάνουν οι φορείς της παραγωγής και από τις όποιες ασκούνται ορισμένες λειτουργίες σε σχέση με τα μέσα παραγωγής. Αλλά όπως είδαμε7 μέσα στην ίδια διαδικασία συγκροτείται επίσης ο ΣΕ ως συνδυασμός φορέων της παραγωγής (καινούργιες γνώσεις και δεξιότητες, συνεργασίες των άμεσων παραγωγών πέρα από τα όρια που θέτει το κεφάλαιο κλπ.)· ο ΣΕ συγκροτείται επίσης και μέσα στο εκπαιδευτικό σύστημα ως δυνατότητα ένταξης του ατομικού εργάτη στο δεδομένο τύπο κοινωνικού συνδυασμού εργασίας. Σ' αυτή τη δυνατότητα συμβάλλουν οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους γενικότερα, με την εγχάραξη στους φορείς της ιδεολογίας που «αντιστοιχεί» στη θέση που καταλαμβάνουν. Γνωρίζουμε επίσης ό,τι η αναπαραγωγή της ατομικής εργατικής δύναμης πραγματοποιείται και μέσα στους Ιδεολογικούς μηχανισμούς του κράτους και μέσα στο «χώρο του ιδιωτικού». Κατά συνέπεια, η ερώτηση που τίθεται είναι αν η οικογένεια, ο «ιδιωτικός χώρος», οι προσωπικές σχέσεις κλπ. συμμετέχουν στη συγκρότηση του ΣΕ, δηλαδή της συλλογικότητάς του ως δυνατότητας ένταξης του ατομικού εργάτη στον κοινωνικό συνδυασμό εργασίας, και γι' αυτό το λόγο σε εποχές ανασυγκρότησης του συστήματος των μηχανών με εφαρμογή καινούργιων επιστημονικών γνώσεων, η οικογένεια, οι προσωπικές σχέσεις, η ρύθμιση της σεξουαλικότητας, η ηθική κλπ. γίνονται αντικείμενο ταξικής πάλης.


Αν η απάντηση είναι θετική, τότε θα μπορούμε να καταλάβουμε με καινούργιο τρόπο, τη σύνδεση που μπορεί να υπάρχει ανάμεσα στους αγώνες της εργατικής τάξης μέσα στην παραγωγή και στους αγώνες της ίδιας τάξης η άλλων κοινωνικών ομάδων όξω από την παραγωγή, σε περιόδους αναδιάρθρωσης της παραγωγής όπως η σημερινή, που είναι περίοδος μετάβασης από την εκμηχάνιση στην αυτοματοποίηση της παραγωγής.


1. «Συλλογικός εργάτης η εργάτης μάζα», Θέσεις 3.


2. «Αυτοματοποίηση της παραγωγής και συλλογικός εργάτης», Θέσεις 4.


3. A. D. Magaline, Lutte de classe et devalorisation du travail, Maspero.


4. Americanisme et fordisme, Ed. Sociales.


5. «Αυτοματοποίηση της παραγωγής και συλλογικός εργάτης», Θέσεις 4.


6. Le Monde, 4-8-83.
7. «Αυτοματοποίηση της παραγωγής και συλλογικός εργάτης», Θέσεις 4

Πηγή : Θέσεις,  Τεύχος 5, περίοδος: Οκτώβριος - Δεκέμβριος 1983