ΤΣΕ ΓΚΕΒΑΡΑ: OI ΟΥΜΑΝΙΣΤΙΚΕΣ ΑΞΙΕΣ

Το πρόβλημα του θεωρητικού καταστατικού των ηθικών αξιών μέσα στο μαρξισμό υπήρξε ανέκαθεν το επίμαχο θέμα μιας φιλοσοφικής συζήτησης που τα αίτιά της είναι πολιτικά. Η κλασσική θέση του ζητήματος ήταν αυτή που υποστήριζαν τα ρεύματα της γερμανικής σοσιαλ-δημοκρατίας προ του 1914: από τη μιά πλευρά η ιδεαλιστική ηθικολογία, αφηρημένη, απαρασάλευτη, "υπεράνω των τάξεων", γενεαλογίας νέο-καντιανής (Μπερνστάϊν), από την άλλη, "ο αντι-μοραλισμός" επιστημονικοφανής (Κάουτσκι) με απηχήσεις θετικιστικές. Πρόσφατο παράδειγμα αυτής της τελευταίας θέσης υπάρχει στα κείμενα πολεμικής εναντίον του Τσέ, του Καρόλου Μπέττελχάιμ. Απορρίπτοντας την ουμανιστική και ηθική προβληματική (ιδιαίτερα το θέμα της αλλοτρίωσης) σαν μή μαρξιστική, ο Μπέττελχάϊμ στηρίζεται σε ένα κείμενο του γέρο Ενγκελς, όπου αυτός γράφει στο μαθητή του Λαφάργκ: "Οταν κανείς είναι "επιστήμων", δεν έχει ιδανικά, επεξεργάζεται τα επιστημονικά επιτεύγματα, και όταν είναι κομματικός αγωνίζεται για να τα θέσει σε εφαρμογή. ΄λλά όταν κανείς έχει ιδανικά, δεν μπορεί να είναι επιστήμων, γιατί έχει ένα κόμμα εκ των προτέρων δεκτό". (σσ Στου Μπέττελχάϊμ, η μετάβαση προς μια σοσιαλιστική οικονομία, Εκδ. Μασπερό, Παρίσι 1968, σελ. 170). Λοιπόν το χωρίο αυτό - που δεν μας φαίνεται αντιπροσωπευτικό της σκέψης του Μάρξ 0 αποκαλύπτει μια άποψη εντελώς επιστημο-νατουραλιστική και θετικιστική, που δεν μπορεί καθόλου να λύση το πρόβλημα: είναι φανερό, πώς ο κομματικός άνθρωπος δεν αγωνίζεται "για να εφαρμόσει τα επιστημονικά επιτεύγματα" εάν τα επιτεύγματα αυτά δεν τα θεωρεί ιδανικό. Εξ άλλου η προβληματική της αλλοτρίωσης, δεν είναι ποσώς ξένη στα έργα της ωριμότητας του Μάρξ. Στο Κεφάλαιο ο Μάρξ γράφει, λ.χ.: "Το κεφάλαιο εκδηλώνεται ολοένα και περισσότερο {...} σαν κοινωνική δύναμη αλλοτριωμένη (entfremdeta) που γίνηκε αυτόνομη, που ορθώνεται σαν ένα πράγμα και σαν δύναμη των κεφαλαιοκρατών, χάρη σ΄ αυτό το πράγμα, εναντίον της κοινωνίας". (σσ Μάρξ, Το Κεφάλαιο, ΙΙΙ, στα Εργα, τόμος 25, Εκδοση Dietz Βερολίνο, 1968, σελ. 274).

Η αρχή που έχει χαρακτήρα "ανθρωπολογικό" αφηρημένο στο χειρόγραφο του 1844, εξιστορικοποιείται και γίνεται πιό συγκεκριμένη στο Grundrisse και στο Κεφάλαιο. (σσ Επί του θέματος αυτού Ε. Μαντέλ, Η διαμόρφωση της οικονομικής σκέψης του Κάρλ Μάρξ, Εκδ. Μασπερό, Παρίσι, κεφ. 10.) Το διαλεκτικό ξεπέρασμα αυτής της αντίθεσης υπάρχει σε σκιαγραφία από τη Ρόζα Λούξεμπουργκ, πού αφ΄ ενός αναγνωρίζει ότι ο μαρξισμός συνεπάγεται μια ουμανιστική ηθική, αλλά αφ΄ ετέρου υπογραμμίζει ότι (εφόσον ο κομμουνισμός δεν εγκαθιδρυθεί) κάθε ηθική και κάθε ουμανισμός αναγκαστικά θα έχουν χαρακτήρα ταξικό. Είναι πιθανόν αν όχι βέβαιο, πώς ο Τσέ δεν εγνώριζε τις επιθέσεις τις προπολεμικές της σοσιαλ-δημοκρατίας και τα έργα της Ρόζας Λούξεμπουργκ. Αντ΄ αυτών, είναι δυνατόν να είχε διαβάσει τα κείμενα του Ζοζέ Κάρλος Μαριατέγκουϊ, ιδρυτού του περουβιανού Κ.Κ. και "μεγάλου πρόγονου" του λατινο-αμερικάνικου μαρξισμού, που τα έργα του, τότε ακριβώς βρίσκονταν στο στάδιο "ξαναανακάλυψης" και επανέκδοσης στην Κούβα. Σ΄ ένα κεφάλαιο του βιβλίου του, Υπεράσπιση του Μαρξισμού, με τίτλο "Ηθική και σοσιαλισμός" (που δημοσιεύτηκε εξάλλου στο πρώτο νούμερο του περιοδικού Τρισηπειρωτική). Ο Μαριατέγκουϊ αναιρεί τη θέση της αντι-ηθικότητας του μαρξισμού, και υποδείχνει πώς μια αληθινή προλεταριακή ηθική "δεν ξεπηδά μηχανικά από το οικονομικό συμφέρον: διαμορφώνεται μέσα στην πάλη των τάξεων, γεννημένη με πνεύμα ηρωϊκό, με παθιασμένη θέληση". (σσ Τρισηπειρωτική, γαλλική έκδοση, αριθ. 1, 1968, σελ. 20 και επέκεινα). Υπό το φώς αυτής της αντίληψης οφείλουμε να κατανοήσουμε τον επαναστατικό ουμανισμό του Τσέ.

Ποιές είναι οι ηθικές αξίες τις οποίες ο Τσέ Γκεβάρα ρητά διεκδικεί και πού εμπνέουν τον επαναστατικό του αγώνα και το ιδανικό του για τον νέο άνθρωπο; Η υπέρτατη αξία κάθε πραγματικού ουμανισμού δεν μπορεί να είναι παρά η ίδια η ανθρωπότητα: "Η ανθρώπινη ζωή δεν έχει σημασία παρά τόσο χρόνο και στο μέτρο που είναι στην υπηρεσία κάποιου μεγάλου σκοπού. Για μάς η ανθρωπότητα είναι αυτό το απέραντο". Οι λέξεις αυτές, γραμμένες το 1929 από έναν αρχηγό μπολσεβίκο (αποχαιρετιστήριο γράμμα του Αντόλφ Ιωφρέ στον Λέοντα Τρότσκι) αποδίδουν με ακρίβεια τον ηθικό ορίζοντα του επαναστάτη μαρξιστή, για τον οποίο η ανθρωπότητα είναι η παγκόσμια αξία, το συγκεκριμένο σύνολο που ενσωματώνει και ξεπερνά το άτομο και το έθνος σαν επί μέρους στιγμές και που σε τελευταία ανάλυση εξομοιούται προς το παγκόσμιο προλεταριάτο. Υπό αυτή την έννοια ο Τσέ μιλά για την αγάπη των λαών και την αγάπη της ανθρωπότητας, για αισθήματα γενεοφροσύνης, που χωρίς αυτά "είναι αδύνατο να φαντασθείς έναν αυθεντικό επαναστάτη" και των οποίων η ουσία εκφράζεται περίλαμπρα σε τούτη την απαίτηση που διατύπωνε μπρός στους νεολαίους κομμουνιστές: να θεωρείτε πάντα τα μεγάλα προβλήματα προσωπικά. (σσ Τσέ Γκεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, "Τι σημαίνει νέος κομμουνιστής", σελ. 42, Εκδ. Καρανάση, Αθήνα 1971). Η πείρα αυτή δεν αποκαλύπτει μια "φιλανθρωπία" αφηρημένη και ακαθόριστη, αλλά βρίσκει τη συγκεκριμένη της και πολιτική έκφραση στη διεθνή αλληλεγγύη των λαών στον προλεταριακό διεθνισμό, που είναι, όσο θα υπάρχουν τάξεις, η μόνη πραγματική μορφή της "αγάπης της ανθρωπότητος". Α΅προσθέσουμε, πώς η "αγάπη" αυτή δεν είναι καθόλου η αγάπη της χριστιανικής παράδοσης, γιατί μπορεί πολύ καλά να συνοδεύεται με το αντίθετό της, το μίσος, το αδιάλλακτο, μίσος του εχθρού: "Ενας λαός δίχως μίσος δεν μπορεί να θριαμβεύσει σ΄ έναν κτηνώδη εχθρό". (σσ Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 238, "Να δημιουργήσουμε, δύο τρία, πολυάριθμα Βιετνάμ", Εκδ. Καρανάση).

Η ανθρωπότητα σαν αξία συνεπάγεται αναγκαστικά την αξιοποίηση της ίδιας της ανθρώπινης ζωής. Πραγματικά, ο Τσέ, θεωρητικός του επαναστατικού πολέμου, της απελευθερωτικής βιαιότητας, και του ένοπλου αγώνα, που εξαγγέλλει "το δίχως οίκτο αναγκαίο για τον επαναστάτη να γίνει μηχανή να σκοτώνει "αποτελεσματική και επιλεκτική" (σσ. Τσέ, Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 238), αυτός ο ίδιος ο αρχηγός Γκουεβάρα εκδήλωσε πάντα βαθύ και αληθινό σεβασμό για την ανθρώπινη ζωή. Επειδή θεωρεί τη ζωή σαν αξία, επικρίνει την τυφλή τρομοκρατία που δημιουργεί αθώα θύματα, απαιτεί οι αντάρτες να μεταχειρίζονται με καλωσύνη τους ανυπεράσπιστους ηττημένους, συνιστά επικείκια προς τους στρατιώτες του εχθρού τους αιχμαλωτισμένους και δηλώνει κατηγορηματικά πώς ένας τραυματίας εχθρός "είναι ιερός και οφείλει να τύχει περίθαλψης". (σσ Τσέ Γκεβάρα: Στρατιωτικά Κείμενα, "Ο Γκουεριλλέρο μαχητής", σελ. 78, Εκδ. Καρανάση, Αθήνα 1972).

Υστερα από τη σύλληψη και τη δολοφονία του Τσέ στη Βολιβία, ένα αμερικάνικο περιοδικό είχε την προστυχιά να γράψει πώς ο Τσέ "που πάντα εκήρυττε να μην έχουμε αιχμαλώτους" ήταν ο ολιγότερο ενδεδειγμένος να παραπονεθεί. Είναι φυσικά ξεδιάντροπο ψέμα. Να, τι έγραφε ο Τσέ πάνω σ΄ αυτό στο Ο ανταρτοπόλεμος: "Η επικείκια θα πρέπει να ΄ναι όσο το δυνατόν μεγαλύτερη απέναντι στους στρατιώτες που πολεμούν για να εκπληρώσουν - ή τουλάχιστον το νομίζουν - το στρατιωτικό τους καθήκον. Να μην συλλαμβάνονται αιχμάλωτοι όταν δεν υπάρχουν μεγάλες βάσεις επιχειρήσεων ή χώροι δυσπρόσιτοι. Οι επιζώντες πρέπει να απελευθερώνονται, οι τραυματίες να περιθάλπονται με όλα τα δυνατά μέσα". (σσ Ο Ανταρτοπόλεμος, σελ. 59.). Πολλά χωρία των Αναμνήσεών του από τον επαναστατικό πόλεμο, καθώς και μαρτυρίες συναγωνιστών του αποφαίνονται ότι η συμπεριφορά του ήταν σχολαστικά σύμφωνη μ΄ αυτόν τον επαναστατικό ηθικό κανόνα.

Το να σέβεσαι βαθιά τη ζωή και να είσαι διατεθειμένος να πάρεις το όπλο, αν χρειασθεί να δώσεις θάνατο, δεν είναι σε αντίφαση παρά μόνο στα μάτια του χριστιανικού ουμανισμού ή του ειρηνιστή. Για τον επαναστατικό ουμανισμό, για τον Τσέ, ο πόλεμος του λαού είναι η αναγκαία απάντηση, η μόνη δυνατή, των θυμάτων της εκμετάλλευσης και των καταπιεσμένων στα εγκλήματα και τη βία τη νομιμοποιημένη των καταπιεστών: "μας έχουν υποχρεώσει σ΄ αυτήν την πάλη άλλη λύση δε μας μένει παρά να την ετοιμάσουμε...". (σσ Τσέ, Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Β΄, σελ. 238, Εκδ. Καρανάση, 1971).

Εξάλλου, ο αληθινός σεβασμός στην ανθρώπινη ζωή δεν μπορεί να περιοριστεί στη μόνη φυσική επιβίωση. Τόσο αν μή και περισσότερο από τη ζωή του σώματος πρόκειται να σεβαστούμε τη ζωή του πνεύματος: την αξιοπρέπεια. Ο όρος αυτός που συνεχώς επανέρχεται στην πένα του Τσέ, του Φιντέλ και των Κουβανών επαναστατών περιέχει πολλές σημασίες, αλλά ιδιαίτερα αναφέρεται στην έννοια της δικαιοσύνης. Υπάρχει μια φράση του Μαρτί που ο Τσέ την αγαπούσε πολύ, που την τόνιζε συχνά στις ομιλίες του και στην οποία έβλεπε "τη σημαία της αξιοπρέπειας": "Κάθε αληθινός άνθρωπος πρέπει να νιώθει στο μάγουλο το δικό του το χαστούκι το δοσμένο αδιάφορο σε ποιόν". Το θέμα της αξιοπρέπειας έχει δίχως άλλο βαθειές ρίζες στη Λατινική Αμερική δεν έχει κανένα νόημα μέσα στις συνθήκες μιας πολύ αξιοθρήνητης ζωής, και γι΄ αυτό η λέξη φέρνει μέσα της τόσες ελπίδες, που κάνει να ξεσπούν λαϊκές εξεγέρσεις και δίνει το σύνθημα των επαναστάσεων")(σσ Κλώντ Ζυλιέν, πρόλογος στο ο Φιντέλ Κάστρο μιλεί, Εκδ. Μασπερό, 1961). Και η φράση αυτή του Μαρτί μας κάνει να σκεφτούμε το Δον Κιχώτη, έργο που διάβαζε ο Τσέ στη Σιέρρα Μαέστρα, στα "μαθήματα λογοτεχνίας" που έδινε στους χωρικούς νεοσύλλεκτους αντάρτες, και ήρωα που τον εξομοίαζε ειρωνικά με τον εαυτό του στο τελευταίο του γράμμα στους γονείς του (είναι εξ άλλου γνωστό πώς ο Δον Κιχώτης ήταν το πρώτο βιβλίο που οι Κουβανοί επαναστάτες εξέδωσαν "με τις οκάδες" στο Εθνικό Ινστιτούτο του βιβλίου μετά την κατάληψη της εξουσίας το 1959). Αφού είπαμε τα παραπάνω θα ήταν ανακρίβεια να θεωρηθεί το θέμα αυτό σαν ξένο από το μαρξισμό. Μήπως ο Μάρξ ο ίδιος δεν έγραψε: "Το προλεταριάτο έχει μεγαλύτερη ανάγκη της αξιοπρέπειάς του παρά του ψωμιού του"; (σσ Μάρξ "Der Kommunismus des Rheinischen Beobachters" άρθρο της εφημερίδας "Deutsche Brusseler Zeitung", της 2-9-1847, στα Εργα, Μάρξ - Ενγκελς, Dietz, Βερολίνο, τόμος 4, σελ.200).

Η προβληματική της αξιοπρέπειας συνεπάγεται και τούτη την άλλη αξία για την οποία εξεγείρεται ο Τσέ: την ελευθερία, που έχει γι΄ αυτόν, σαν μαρξιστής που είναι, σημασία εντελώς διαφορετική από εκείνη που της αποδίδει ο ατομικιστικός αστικός ουμανισμός. Για τον Μάρξ, η ελευθερία δεν είναι το "ελεύθερο παιχνίδι" των ατόμων που συναπαντιέται στην αγορά, αλλά ο ορθολογικός έλεγχος της φύσης και της κοινωνικής ζωής από τους ανθρώπους. Γεγονός που συνεπάγεται ακριβώς την κατάργηση της "ελεύθερης αγοράς" και κάθε μορφής αλλοτρίωση - δηλαδή της κυριαρχίας των ανθρώπων από τα έργα τους, και ιδιαίτερα από το προτσές της παραγωγής. Αυτή η αντίληψη για την ελευθερία είναι επίσης και η αντίληψη του Τσέ, για τον οποίο η απελευθέρωση του ανθρώπου προϋποθέτει συγκεκριμένα "τη λύση των αντιθέσεων που επιφέρουν την αλλοτρίωσή του". Για το λόγο αυτό, δε διστάζει να διακηρύξει ότι "η πιό αξιόλογη επαναστατική φιλοδοξία είναι να δεί τον άνθρωπο απελευθερωμένο από την αλλοτρίωσή του, δηλαδή εν πρώτοις, από την κυριαρχία των τυφλών νόμων του καπιταλισμού, χειραφέτιση που αποτελεί το πρώτο βήμα των ανθρώπων προς τη βασιλεία της ελευθερίας. Για τον Τσέ η απελευθέρωση του ανθρώπου, δεν είναι μια μεμονωμένη πράξη αλλά διαδικασία: Πρέπει να οικοδομήσουμε την ελευθερία. Στην Κούβα "ο σκελετός της απόλυτης ελευθερίας μας είναι έτοιμος", αλλά το πλήρες αποτελείωμά του δε θα γίνει παρά με τον ερχομό της παγκόσμιας κομμουνιστικής κοινωνίας. (σσ Τσέ Γκεβάρα: Πολιτικά Κείμενα: Τόμος Α΄, σελ. 197, Εκδ. Καρανάση, Αθήνα 1970).

Ανθρωπότητα, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια, ελευθερία: οι "κλασσικές" αυτές αξίες παίρνουν μέσα στον επαναστατικό ουμανισμό του Τσέ, καινούργιο νόημα γιατί αντιμετωπίζουνται από τη σκοπιά την προλεταριακή, από την πάλη των τάξεων, από τη σοσιαλιστική επανάσταση

Πηγή : Πολιτικό Καφενείο