Ο καλός, ο κακός και ο μικροαστός

Ο σύγχρονος καπιταλισμός ενδιαφέρεται λιγότερο για την παραγωγή πραγμάτων και περισσότερο για τις χρηματοπιστωτικές και εμπορικές πρακτικές που επωφελούν το 1 τοις εκατό, υποστηρίζοντας τη συνέχιση και αύξηση της κατανάλωσής του.

Jodi Dean

Ας πούμε δύο απλές και λαϊκές κουβέντες για αυτή τη φράση της καθηγήτριας Πολιτικής Επιστήμης των ΗΠΑ. Είναι μια σημαντική φράση, γιατί περιέχει τόσα και τόσο σημαντικά λάθη, τόσες και τόσο κραυγαλέες ανοησίες, που βοηθάει να ξεκαθαρίσουμε ορισμένα πράγματα που παραμένουν πολύ βαθιά μπερδεμένα στο μυαλό της μεγάλης πλειοψηφίας.

1. "Ο σύγχρονος καπιταλισμός" είναι μια φράση που αναγκαστικά παραπέμπει και σε κάτι άλλο από τον σύγχρονο καπιταλισμό. Έναν --λέει η λογική-- λιγότερο "σύγχρονο" καπιταλισμό. Έναν, ας πούμε, "παραδοσιακό καπιταλισμό". Αλλά τι είναι ο "παραδοσιακός καπιταλισμός" όταν ο καπιταλισμός είναι ακριβώς αυτό που "κατέστρεψε όλες τις φεουδαρχικές, πατριαρχικές και ειδυλλιακές σχέσεις" κι "έσπασε χωρίς οίκτο τους πολυποίκιλους φεουδαρχικούς δεσμούς που συνδέανε τον άνθρωπο με τους φυσικούς ανώτερούς του και δεν άφησε κανέναν άλλο δεσμό ανάμεσα σε άνθρωπο και σε άνθρωπο, εκτός από το γυμνό συμφέρον, από την αναίσθητη 'πληρωμή τοις μετρητοίς'"(Μαρξ και Ένγκελς, 1848); Δεν είναι η ιδέα ενός "παραδοσιακού καπιταλισμού" οξύμωρη, ολότελα παράδοξη;

2. Είναι. Γι αυτό το λόγο το "άλλο" του "σύγχρονου καπιταλισμού" δεν έχει κανένα συγκεκριμένο περιεχόμενο. Το "άλλο" του "σύγχρονου καπιταλισμού" είναι απλώς "ο καπιταλισμός που μας άρεσε." Σε έναν βαθμό, "ο καπιταλισμός που μας άρεσε" είναι ένας καπιταλισμός που έχει πεθάνει εδώ και πάνω από έναν αιώνα: ο φιλελεύθερος καπιταλισμός. 

3. Πώς γίνεται να μας άρεσε κάτι που δεν ζήσαμε; Γίνεται, επειδή ο μονοπωλιακός καπιταλισμός, τον οποίο ζήσαμε και ζούμε σήμερα, είχε συσσωρεύσει πάρα πολύ μεγάλα κεφάλαια, μέρος των οποίων μας δάνειζε για να την βλέπουμε εμείς "αυτοδημιούργητες" ατομάρες, με "επιχειρηματικό πνεύμα" και λαμπρές ιδέες. Με άλλα λόγια, μέρος της φυσιολογικής λειτουργίας του μονοπωλιακού καπιταλισμού ήταν η παροχή ψευδαισθήσεων σε μικροαστούς υπό την μορφή των μυριάδων δυνατότητων που τους έδινε το δανεικό χρήμα.

4. Στο νηπιακό μυαλό της κυρίας καθηγήτριας από πάνω, ο "σύγχρονος καπιταλισμός", που είναι ο κακός της υπόθεσης και στο δικό μας νηπιακό μυαλό, δεν ενδιαφέρεται να παράγει "πράγματα" όσο ενδιαφερόταν ο καλός καπιταλισμός, που προηγήθηκε του σύγχρονου, κακού καπιταλισμού. Δηλαδή, ο "μη σύγχρονος", ο "καλός" καπιταλισμός παρήγαγε "πράγματα";

5. Όχι. "Πράγματα" παρήγαγε ο καλός μάστορας Τζεπέτο στον Πινόκιο. Ο καπιταλισμός παρήγαγε, εξαπανέκαθεν ας πούμε, εμπορεύματα. Δηλαδή προϊόντα που ανταλάσσονται με άλλα προϊόντα (με κάθε άλλο προϊόν) και τελικά για κάτι που ονομάζεται χρήμα, και που φτιάχνονται μόνο για να ανταλλάσσονται, τελικά, με κάτι που ονομάζεται χρήμα και για κανέναν απολύτως άλλο λόγο. Γιατί με το χρήμα αγοράζεις όλα τα άλλα προϊόντα που χρειάζεσαι, ακόμα και όταν δεν είναι πράγματα, αλλά για, παράδειγμα, σεξ· ή κούρα προσώπου· ή εγχείρηση στομάχου· ή διακοπές στην Τενερίφη, εισιτήριο για συναυλία του Σάκη Ρουβά, και ούτω κάθε εξής. Παρήγαγε λοιπόν εμπορεύματα ο "μη σύγχρονος καπιταλισμός." Ο σύγχρονος δεν παράγει εμπορεύματα;

6. Ασφαλώς και παράγει επίσης εμπορεύματα, και ασφαλώς το αγοραίο σεξ, η κούρα προσώπου, η εγχείρηση στομάχου, οι διακοπές στην Τενερίφη και το εισιτήριο για να δεις το Σάκη είναι επίσης εμπορεύματα. Συνεπώς, δεν έχει καμία διαφορά από τον "καλό" καπιταλισμό που νοσταλγεί, εμμέσως πλην σαφώς, η κυρία καθηγήτρια. Η κυρία καθηγήτρια νοσταλγεί, πιθανώς, έναν καπιταλισμό που παρήγαγε περισσότερα εμπορεύματα με υλική μορφή σε σχέση με εμπορεύματα με άυλη μορφή, αλλά, πραγματικά, αυτό δεν αλλάζει τίποτε απολύτως από τη σκοπιά της οικονομίας και δεν είναι κανενός είδους αιτία για το κακό που μας βρήκε.

7. Όμως στο νηπιακό μυαλό της κυρίας καθηγήτριας, το κακό που μας βρήκε, δεν μπορεί, κάποια σχέση πρέπει να έχει με το γεγονός ότι σε σχέση με τον καπιταλισμό του 1850, ο καπιταλισμός του 2010 παράγει περισσότερα άυλα εμπορεύματα. Κάποια σχέση πρέπει να έχει με την εξαΰλωση, την αποϋλοποίηση μιας μερίδας των εμπορευμάτων.Πόσο όμως πραγματική είναι αυτή η εξαΰλωση; Ας πάρουμε το παράδειγμα ενός εμπορεύματος που δεν είναι πράγμα, τις διακοπές στην Τενερίφη. Τι προϋποθέσεις έχουν αυτές οι διακοπές; Για να πας, πρέπει να μπεις σε ένα αεροπλάνο ή ένα κρουαζιερόπλοιο. Αυτά είναι πράγματα. Είναι πράγματα για τα οποία πρέπει να εργαστούν πολλοί άνθρωποι με διάφορα υλικά για να τα φτιάξουν. Είναι επίσης πράγματα για τα οποία εργάζονται πολλοί άνθρωποι για να τα συντηρήσουν. Είναι επίσης πράγματα που κινούνται με ένα άλλο πράγμα, που λέγεται καύσιμο, το οποίο πρέπει να εργαστούν πολλοί άνθρωποι για να το εξορύξουν, και πολλοί ακόμα για να το μεταφέρουν και να το αποθηκεύσουν και να το ξαναμεταφέρουν και να το ξαναποθηκεύσουν σε πιο εύχρηστες και προσβάσιμες αποθήκες. Σερβίρουν φαγητό, που είναι και αυτό πράγμα, που το παράγουν άνθρωποι που εργάζονται με τρόφιμα που τα έχουν επεξεργαστεί άλλοι άνθρωποι, σε πολλά διαφορετικά στάδια επεξεργασίας, από τα φυτά και τα ζώα της φύσης. Στις διακοπές θα μείνεις σε ένα ξενοδοχείο, που έχει χτιστεί με διάφορα υλικά τα οποία εξορύχθηκαν ή παρασκευάστηκαν από ανθρώπους και με τον κόπο ανθρώπων, θα καταναλώσεις ηλεκτρικό ρεύμα το οποίο παράγεται σε ειδικά εργοστάσια με την εκμετάλλευση διαφόρων ειδών πρωτογενούς ενέργειας (νερό, λιγνήτη, πυρηνικούς αντιδραστήρες, κλπ), θα φας φαγητό, θα πιεις ποτά, κλπ κλπ. Εν ολίγοις, αυτή ή "άυλη" απόλαυση που λέγεται διακοπές δεν είναι τελικά καθόλου άυλη, ή μάλλον είναι άυλη μόνο για σένα, επειδή εσύ δεν παράγεις τίποτε όσο είσαι διακοπές και καταναλώνεις μόνο την εργασία άλλων.

8. Με μια προσεκτικότερη λοιπόν ματιά, απ' τη σκοπιά του παραγωγού και όχι του χάχα καταναλωτή, τα εμπορεύματα δεν χωρίζονται έτσι απλά σε υλικά και άυλα, γιατί τα "άυλα" εμπορεύματα έχουν υλικές προϋποθέσεις (πρώτες ύλες, επεξεργασία υλών, κατασκευή, μηχανήματα, καύσιμα, εργασία), και δεν φτιάχνονται με αέρα κοπανιστό.

9. Η κυρία καθηγήτρια όμως αντιπαραθέτει την "παραγωγή πραγμάτων" συγκεκριμένα με "χρηματοπιστωτικές και εμπορικές πρακτικές". Αφήνουμε στην άκρη το ότι δεν υπήρξε ποτέ στον καπιταλισμό "παραγωγή πραγμάτων" και πάμε στο δεύτερο σκέλος του παραπόνου της κυρίας καθηγήτριας. Ξεκινάμε με το εύκολο κομμάτι: γιατί να υπάρχουν "εμπορικές πρακτικές" όταν αυτό που παράγεται είναι εμπορεύματα; Έλα μου ντε! Αδικία και φάουλ! Η κυρία καθηγήτρια, αφού ονειρεύτηκε έναν καπιταλισμό που δεν παρήγαγε εμπορεύματα, ονειρεύεται κι έναν καπιταλισμό χωρίς "εμπορικές πρακτικές." Έξω από τα όνειρα της κυρίας καθηγήτριας, στον πραγματικό κόσμο, ο καπιταλισμός, τόσο αυτός του 1850 όσο και αυτός του 2013, παράγουν εμπορεύματα, για αυτό και χρειάζονται απαραίτητα το εμπόριο, με όλες του ανεξαιρέτως τις διαστάσεις και περικοκλάδες. Και μια απ' αυτές τις απολύτως απαραίτητες διαστάσεις του εμπορίου που είναι απολύτως απαραίτητο για να μπουν κάποια δισεκατομμύρια άνθρωποι στον καθημερινό κόπο να παράγουν εμπορεύματα είναι η πίστωση. 

10. Πράγμα που μας φέρνει στις "χρηματοπιστωτικές πρακτικές", για τις οποίες παραπονιέται η κυρία καθηγήτρια ότι, στον κακό καπιταλισμό, έχουν αντικαταστήσει την παραγωγή "πραγμάτων." Ας επιστρέψουμε λοιπόν στην παραγωγή. Για να παράξει ένα εργοστάσιο απτά και υλικά εμπορεύματα απ' αυτά που αρέσουν στην κυρία καθηγήτρια, πχ, αυτοκίνητα, χρειάζεται πρώτα από όλα ένα κάρο ακριβά μηχανήματα. Πώς θα τα αγοράσει ο καπιταλιστής αυτά τα ρημάδια; Θα πάρει ένα δάνειο από μία τράπεζα. Τι είναι αυτό το δάνειο; Είναι, φτου κακά, η ρίζα των "χρηματοπιστωτικών πρακτικών". Γιατί το δάνειο που παίρνει ο καπιταλιστής για να αγοράσει μηχανήματα που φτιάχνουν "πράγματα" είναι χρήματα καταθετών τα οποία δανείζονται με τόκο από έναν μεσολαβητή ενόψει αναμενόμενου κέρδους του δανειολήπτη και επιστροφής του δανείου στον μεσολαβητή. Και αν τα "πράγματα" δεν πουληθούν, αν πουληθούν λιγότερα από όσα έχουν υπολογιστεί, και αν πολλοί παραγωγοί "πραγμάτων" αντιμετωπίσουν το ίδιο πρόβλημα, η τράπεζα παίρνει τα τέτοια της αντί για το δάνειο με τόκο, καταρρέει, και μαζί της καταρρέουν και οι μεσάζοντες που αγόραζαν "τα πράγματα" επί πιστώσει και τα μετέφεραν από το εργοστάσιο στον καταναλωτή, και η ίδια η παραγωγή "πραγμάτων". Για αυτό έρχεται το κράτος και τα παίρνει από τον μισθό σου, για παράδειγμα, τα δίνει στις τράπεζες για να μπορέσουν αυτές να αποφύγουν την κατάρρευση και έτσι να συνεχίσει να μπορεί να πάρει δάνεια ο καπιταλιστής (που στο μεταξύ είναι ο ίδιος μέτοχος τράπεζας, όταν η τράπεζα δεν είναι αυτή μέτοχος της επιχείρησής του), πίστωση ο μεγαλέμπορος, ο μεσαίος έμπορος και ο μικρέμπορος, και έτσι να μπορέσει να συνεχίσει να υπάρχει οικονομία, ΑΕΠ και άλλα ωραία. Εν ολίγοις, μέσα στον καπιταλισμό χωρίς "εμπορικές" και "χρηματοπιστωτικές" πρακτικές δεν υπάρχει οικονομία, τρώμε βρούβες άμα βρούμε, ψοφάμε άμα δε βρούμε, και δεν φτιάχνουμε και "πράγματα" να γουστάρει η κυρία καθηγήτρια. Άρα, το πρόβλημα του "σύγχρονου", κακού καπιταλισμού δεν είναι καθόλου οι "εμπορικές" και "χρηματοπιστωτικές" πρακτικές που "επωφελούν το 1%" της κυρίας καθηγήτριας, καθότι αυτές είναι απλώς οργανικά κομμάτια του συνολικού καπιταλιστικού συστήματος που υπήρχε και πριν (όταν η χαζοχαρούμενη κυρία καθηγήτρια ήταν χαζοχαρούμενο κοριτσάκι) και ωφελούσαν πάντα τους λίγους, δηλαδή τους κεφαλαιοκράτες.

11. Και ποιο είναι το πρόβλημα του "σύγχρονου", κακού καπιταλισμού; Κανένα, αν είσαι από τους κερδισμένους, η κρίση του, αν είσαι από τους χαμένους. Μόνο που η κρίση του δεν έχει καμία σχέση με την "εμπορευματική και χρηματοπιστωτική" του φύση και με την παύση στην παραγωγή "πραγμάτων", αλλά απλούστατα, στο γεγονός ότι από ένα σημείο και μετά, ο κύκλος του δανεισμού που σου επέτρεπε να αγοράζεις "πράγματα" με λεφτά που δεν είχες, και επέτρεπε και στον καπιταλισμό να τα ξεφορτώνεται για κέρδος ενώ τσέπωνε άλλο κομμάτι του το κέρδος από τα δάνεια που σου έδινε για να τα αγοράζεις, ε, έσπασε ο ρημάδης, κι έμειναν τα πράγματα απούλητα, οι τράπεζες φαλήρισαν και εσύ καις το σκρήνι τις γιαγιάς για να ζεσταθείς.

12. Ναι, αλλά γιατί "ξέφυγαν" τόσο πολύ τα πράματα με το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο; Γιατί είναι φτιαγμένα για να "ξεφεύγουν", τζάνεμ! "Ανάπτυξη" λέγεται, και το θεωρείς καλό! Δεν υπάρχει κάποιος ρυθμιστικός διακόπτης στον καπιταλισμό για να τον προστατεύει από την υπερφόρτωση άλλος από την "αγορά" και η αγορά δεν είναι ρυθμιστικός διακόπτης αλλά πεδίο όπου εκδηλώνονται όλες του οι δυναμικές στις εσωτερικές τους αντιφάσεις. Και χωρίς κεντρικό σχεδιασμό, όταν ο παραγωγός παράγει στα τυφλά στην ουσία, χωρίς να έχει στην πραγματικότητα ιδέα για το αν θα βγάλει πίσω την επένδυσή του ώστε να βγάλει κέρδος, να πληρώσει μισθούς, ΙΚΑ, ΤΕΒΕ και τα τοιαύτα, όλο το σύστημα είναι "ρουλέτα". Πάντα ήταν. Το ότι σε κάποιες φάσεις οι περισσότεροι που ποντάρουν σ' αυτή κερδίζουν και σε άλλες οι περισσότεροι χάνουν δεν κάνει τη ρουλέτα παστίτσιο. Ρουλέτα είναι και στη μία περίπτωση και στην άλλη.

13. Οπότε από τον "καλό, τον κακό και τον μικροαστό" (την κυρία καθηγήτρια, εν προκειμένω) τι μένει μετά από όλα τούτα;

14. Ο μικροαστός. Και ο κακός του ο καιρός.

Πηγή : Lenin Reloaded