Mια κουταλιά κατράμι σ’ ένα βαρέλι μέλι

Το 1999 εκδόθηκε από τη Σύγχρονη Εποχή το βιβλίο “Β.Ι. Λένιν, Παρατηρήσεις στο βιβλίο του Ν.Ι.Μπουχάριν “Η οικονομία της μεταβατικής περιόδου”.

Το βιβλίο περιλαμβάνει τις σημειώσεις – παρατηρήσεις του Λένιν, τις γραμμένες το 1920, στο περιθώριο του βιβλίου του Μπουχάριν “Η οικονομία της μεταβατικής περιόδου”, από το οποίο στη συγκεκριμένη έκδοση παρατίθενται τα αποσπάσματα δίπλα στα οποία υπάρχουν οι σημειώσεις του Λένιν.

Το κείμενο του βιβλίου μεταφράστηκε, όπως μας πληροφορεί το αρχικό σημείωμα του εκδότη, από τον 40ο τόμο της Λενινιστικής Συλλογής, έκδοσης 1985, και έγινε αντιπαραβολή με το αντίστοιχο κείμενο που παρατίθεται στον 11ο τόμο της Λενινιστικής Συλλογής, έκδοση 1929.

Στην εισαγωγή της παρούσας έκδοσης αναφέρεται επίσης, ότι ο 11ος αυτός τόμος του 1929 “εκδόθηκε σε μικρό τιράζ” και σε αυτόν πρωτοδημοσιεύτηκε το ντοκουμέντο αυτό. Η δε εισαγωγή, σύμφωνα με σημείωση του μεταφραστή, φέρει την υπογραφή του Ινστιτούτου Μαρξισμού- Λενινισμού της ΚΕ του ΚΚΣΕ και δημοσιεύτηκε στο 40ο τεύχος της Λενινιστικής Συλλογής, που κυκλοφόρησε το 1985 από τις εκδόσεις “Πολιτική Φιλολογία” της Μόσχας. Το ίδιο, υποθέτω, πρέπει να ισχύει και για τις σημειώσεις στο τέλος του βιβλίου, αφού ήδη στην πρώτη από αυτές γίνεται αναφορά στην διαγραφή του Μπουχάριν το 1937 για αντικομματική δραστηριότητα, επομένως δεν πρόκειται για σημειώσεις του 1929 αλλά, μάλλον, για μετάφραση των σημειώσεων από την σοβιετική έκδοση του 1985.

Κατά τη γνώμη μου το ουσιαστικό ενδιαφέρον της έκδοσης εκτείνεται σε τρεις πλευρές:

Η πρώτη και η δεύτερη πλευρά αποτελούν κατά κάποιο τρόπο μια “ενότητα”: Η πρώτη πλευρά αφορά τα παρατιθέμενα αποσπάσματα του Μπουχάριν, η δεύτερη αφορά τις παρατηρήσεις του Λένιν στο περιθώριο των σελίδων και η μεταξύ τους “ενότητα” συνίσταται στην αντιπαραβολή τους.

Η τρίτη πλευρά αφορά ορισμένα σημεία της εισαγωγής (που όπως είδαμε είναι μετάφραση της σοβιετικής του 1985), καθώς και των σημειώσεων (για τις οποίες μάλλον ισχύει το ίδιο) , αφορά δηλαδή όχι το “κυρίως σώμα” του βιβλίου, όχι τις “παρατηρήσεις του Λένιν”, αλλά τις “παρατηρήσεις” του σοβιετικού εκδοτικού του 1985 (εφόσον φυσικά και οι σημειώσεις του τέλους προέρχονται -όπως η εισαγωγή- από την σοβιετική έκδοση του 1985 και δεν είναι προσθήκες της ελληνικής έκδοσης).

Σε σχέση με τις παρατηρήσεις του Λένιν, αυτές στο περιθώριο τον σελίδων συνίστανται τόσο σε αρνητικές όσο και σε θετικές κρίσεις. Το ενδιαφέρον βέβαια επικεντρώνεται καταρχήν στις αρνητικές: αυτή άλλωστε είναι και η ουσία κάθε κριτικής, εκτός αν δεχτούμε ότι συνιστά κριτική και η αλληλοαπονομή συγχαρητηρίων και επαίνων. Οι παρατηρήσεις συνοψίζονται στην τελική φράση “Μιά κουταλιά κατράμι σ’ ένα βαρέλι μέλι”. Από όσο γνωρίζω, αυτή είναι μια “παροιμιώδης” ρωσική έκφραση. Προσωπικά για να μου γινόταν με απόλυτη ακρίβεια αντιληπτό το νόημά της , ως μη-Ρώσος που είμαι, θα έπρεπε να γνωρίζω τις φυσικές ιδιότητες της ανάμιξης μιας κουταλιάς κατραμιού σε ένα βαρέλι μέλι: παραμένει η κουταλιά το κατράμι συγκεντρωμένη σ’ ένα σημείο οπότε μπορεί να αφαιρεθεί ή διαλύεται μες στο μέλι σαν το αλάτι μες στο νερό οπότε είναι κι όλο το βαρέλι για πέταμα;

Μη γνωρίζοντας την απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα, είναι προτιμότερη η αναδρομή στην περιληπτική συνολική κριτική του Λένιν, μετά το τέλος των παρατιθέμενων αποσπασμάτων του Μπουχάριν και των σημειώσεων του Λένιν στο περιθώριο των σελίδων:

“Η σημείωση 2 στην παράγραφο 33 είναι απλοϊκή, σχεδόν παιδικά απλοϊκή, ο Μπουχάριν “πήρε τους όρους” με τη σημασία που τους χρησιμοποιεί ο συν. Α. Μπογκντάνοφ —-και δε σκέφτηκε πως και οι όροι και η σημασία τους “βασίζονται” (ας με συγχωρεί ο ακαδημαϊκός-συγγραφέας, αυτό είναι γελοίο—-λόγια) στη φιλοσοφία του Μπογκντάνοφ, φιλοσοφία του ιδεαλισμού και του εκλεκτικισμού. Γι’ αυτό πολύ συχνά, πάρα πολύ συχνά ο συγγραφέας πέφτει στον αντιτιθέμενο στο διαλεκτικό υλισμό (δηλαδή το μαρξισμό) σχολαστικισμό των όρων (αγνωστικισμός, Χιουμο-καντιανισμός ως προς τις φιλοσοφικές βάσεις του), σε ιδεαλισμό (“λογική”, “άποψη” κλπ. έξω από την επίγνωση της προέλευσής τους από την ύλη, από την αντικειμενική πραγματικότητα) κλπ. Από εδώ ακριβώς απορρέουν μια σειρά από θεωρητικές (προς τι η αξίωση για “γενική θεωρία”;) ανακρίβειες, επιστημονικά σκουπίδια, ακαδημαϊκές ανοησίες. Το βιβλίο θα ήταν εξαιρετικό, αν ο συγγραφέας αφαιρούσε στη δεύτερη έκδοση τον υπότιτλο, αφαιρούσε κάπου 20-30 σελίδες σχολαστικισμού και ασυνείδητα-ιδεαλιστικών (από φιλοσοφική άποψη) και εκλεκτικιστικών ασκήσεων στην ορολογία, αντικαθιστώντας τες με 20-30 σελίδες γεγονότων (από την πλούσια βιβλιογραφία που παραθέτει). Τότε η φουσκωμένη, η άρρωστη βάση του βιβλίου θα ανάρρωνε, θα αδυνάτιζε, θα δυνάμωνε με κόκαλα, θα έχανε αντιμαρξιστικό λίπος κι έτσι θα “θεμελίωνε” πιο γερά (χα-χα!) το θαυμάσιο τέλος του βιβλίου.

Όταν ο συγγραφέας βασίζεται αποκλειστικά στο κεφάλι του, όλα είναι πολύ χαριτωμένα και εύθυμα και μη σχολαστικά. Όταν, όμως, μιμούμενος τυφλά τους μπογκτανοφικούς “όρους” (στην πραγματικότητα δεν είναι καθόλου “όροι”, αλλά φιλοσοφικά λάθη) στην αρχή του βιβλίου του, για χάρη της σπουδαιότητας, για χάρη του ακαδημαϊσμού, συχνά στηρίζεται στο κεφάλι του, για να κατρακυλήσει μετά και να βασιστεί στα πόδια, όλα γίνονται αμέσως σχολαστικά και άκαιρα.

Θε-μι-τό να ελ-πί-ζου-με ότι στη δεύ-τε-ρη έκ-δο-ση κλπ., κλπ.

Στις παραγράφους 131 και 133 “προβάλλει” καθαρά ο μαρξισμός σε διάκριση με τον “μπογκντανοφισμό” 31/V 1920″

Ας σημειωθεί πάντως, παρενθετικά, ότι και στις παραγράφους αυτές (131-133) όπου “προβάλλει καθαρά ο μαρξισμός”, δεν λείπουν και από αυτές ορισμένες κριτικές παρατηρήσεις του Λένιν (η “παρένθεση” αποσκοπεί στο να υπογραμμιστεί η έννοια και ο χαρακτήρας της κριτικής γενικά).

Κλείνοντας τέλος την αναφορά στην συνολική κριτική του Λένιν, πρέπει να πούμε ότι μετά την παραπάνω περιληπτική συνολική κριτική, ακολουθεί ένα επίσης περιληπτικό σχέδιο δημοσιεύσιμης “ακαδημαϊκής βιβλιοκρισίας”, όπου η παραπάνω κριτική τοποθετείται στο πλαίσιο των αρετών του βιβλίου, και η οποία καταλήγει επίσης με την ελπίδα ότι στις επόμενες εκδόσεις θα απαλειφθεί το “μικρό ελάττωμα αυτού του υπέροχου βιβλίου”, που συνίσταται πρώτον στην ανεπαρκή τεκμηρίωση των αξιωμάτων του συγγραφέα “με σημαντικό, έστω συνοπτικό, αποδεικτικό υλικό, που το κατείχε στην εντέλεια από τη βιβλιογραφία” και, δεύτερον, ότι αυτή η ανεπάρκεια οδηγεί συχνά τον συγγραφέα σε εννοιολογικό σχολαστικισμό, “χωρίς να αντιλαμβάνεται ότι πολλές ανεπιτυχείς διατυπώσεις και όροι κυκλοφορούν στη φιλοσοφία, πέφτοντας με το πρόσχημα των “θεμελιακών ιδεών” στη γραμμή του φιλοσοφικού ιδεαλισμού ή του αγνωστικισμού: (πολύ συχνά απερίσκεπτα και άκριτα δανεισμένου από άλλους), καθόλου του υλισμού”.

(σημείωση δική μου: η φράση “θεμελιακών ιδεών” αποτελεί δική μου απόδοση του γερμανικού “Grundgedanken” που χρησιμοποιεί ο Λένιν. Ο μεταφραστής της έκδοσης τη λέξη αυτή αποδίδει με την ελληνική λέξη “βαθύνοια”).

***

Στο σημείο αυτό θα μπορούσε, ίσως, να είχε ολοκληρωθεί μια (σίγουρα ανεπαρκής) βιβλιοπαρουσίαση της συγκεκριμένης έκδοσης, αν δεν έμενε μια εκκρεμότητα σε σχέση με την παρουσίαση ορισμένων ζητημάτων στην εισαγωγή της σοβιετικής έκδοσης του 1985 και στις σημειώσεις του τέλους, μάλλον από την ίδια έκδοση.

Ας δούμε πρώτα το μάλλον πιο “ασήμαντο”, την εισαγωγή:

Σύμφωνα με αυτήν, “…Η ψευδής, λαθεμένη αντίληψη της διαλεκτικής του αντικειμενικού και του υποκειμενικού, η άρνηση του αντικειμενικού χαρακτήρα των οικονομικών νόμων του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής οδήγησαν τον Μπουχάριν στην άρνηση της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού ως επιστήμης. Η επισήμανση του Λένιν ότι οι οικονομικοί νόμοι, έχοντας αντικειμενικό χαρακτήρα, θα ισχύουν και στον κομμουνισμό, καταφέρνει ισχυρό πλήγμα σ’ αυτή τη λαθεμένη, επιζήμια αντίληψη”.

Όμως αυτό που επισημαίνει ο Λένιν, στο περιθώριο των σελίδων του βιβλίου του Μπουχάριν, δεν είναι ότι “οι οικονομικοί νόμοι, έχοντας αντικειμενικό χαρακτήρα, θα ισχύουν και στον κομμουνισμό”. Ο Λένιν φυσικά πουθενά δεν αρνείται ότι στον κομμουνισμό θα ισχύουν οι οικονομικοί νόμοι που έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα. Αυτό όμως που συγκεκριμένα “επισημαίνει” πλάι στη φράση του Μπουχάριν (παράγραφος 7 του βιβλίου του) “…Έτσι, το τέλος της καπιταλιστικής-εμπορευματικής κοινωνίας θα είναι και το τέλος της πολιτικής οικονομίας…”, είναι η παρατήρηση: “ανακριβές. Ακόμα και στον καθαρό κομμουνισμό τουλάχιστον η σχέση Iv + m προς IIc; και η συσσώρευση;”. Με άλλα λόγια ο Λένιν, χαρακτηρίζει “ανακριβή”, δηλαδή μη-ακριβή, την θέση περί “τέλους της πολιτικής οικονομίας”, και “επισημαίνει” όχι ότι γενικά οι οικονομικοί νόμοι έχουν αντικειμενικό χαρακτήρα οπότε θα ισχύουν και στον κομμουνισμό, αλλά ότι “τουλάχιστον” οι νόμοι μιας καθορισμένης αναλογίας ανάμεσα στην παραγωγή μέσων παραγωγής και την παραγωγή μέσων κατανάλωσης, καθώς και της συσσώρευσης, ισχύουν και στον “καθαρό κομμουνισμό”, προφανώς διότι ο “αντικειμενικός χαρακτήρας” των συγκεκριμένων οικονομικών νόμων δεν αναιρείται από τις κομμουνιστικές σχέσεις παραγωγής .

Όσον αφορά επίσης την άποψη της εισαγωγής του βιβλίου, ότι “η άρνηση του αντικειμενικού χαρακτήρα των οικονομικών νόμων του σοσιαλιστικού τρόπου παραγωγής οδήγησαν τον Μπουχάριν στην άρνηση της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού ως επιστήμης”, αυτή δεν προκύπτει πουθενά, ούτε στα παρατιθέμενα αποσπάσματα του Μπουχάριν, ούτε στις παρατηρήσεις και την περιληπτική συνολική κριτική του Λένιν. Είναι αλήθεια ότι στην παράγραφο 7 του βιβλίου του ο Μπουχάριν γράφει: “…μόνο τότε θα έχουμε μια οργανωμένη κοινωνική (οι δυο αυτές λέξεις υπογραμμισμένες από τον Λένιν) οικονομία, όταν εκλείψουν τα βασικά “προβλήματα” της πολιτικής οικονομίας…”. Στο σημείο αυτό δεν υπάρχουν σημειώσεις – παρατηρήσεις του Λένιν πέρα από την υπογράμμιση των δυο λέξεων. Και είναι κατά την γνώμη μου προφανές, ότι δεν πρόκειται βέβαια για “άρνηση της πολιτικής οικονομίας του σοσιαλισμού ως επιστήμης”, αλλά για μία θέση που υπογραμμίζει τα “οργανωμένα κοινωνικά” χαρακτηριστικά της σοσιαλιστικής οικονομίας σε σύγκριση με την αναρχία της καπιταλιστικής παραγωγής και των οικονομικών νόμων της, όπως αποτυπώνονται στην πολιτική οικονομία του καπιταλισμού.

Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου για την ίδια διάκριση που διατυπώνεται από τον Μαρξ στην Ιδρυτική Διακήρυξη της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών: Την πολιτική οικονομία της αστικής τάξης αποτελεί η τυφλή κυριαρχία των νόμων της προσφοράς και της ζήτησης, και την πολιτική οικονομία της εργατικής τάξης ο έλεγχος της κοινωνικής παραγωγής από την κοινωνική πρόβλεψη.

Πρόκειται λοιπόν εν προκειμένω, όχι για “παρατηρήσεις του Λένιν”, αλλά για “παρατηρήσεις” της σοβιετικής έκδοσης του 1985.

Το ίδιο φαινόμενο, με ιδιαίτερα εντονότερη μορφή και σημασία εμφανίζεται και στις σημειώσεις του τέλους του βιβλίου:

Σύμφωνα με τη σημείωση 1 (σελ. 85 στην έκδοση της ΣΕ), “…Η οικονομία της μεταβατικής περιόδου και του σοσιαλιστικού συστήματος της οικονομίας, υποστήριζε ο Μπουχάριν, δε γνωρίζουν αντικειμενικές νομοτέλειες, αυτές αναπτύσσονται κατά τη βούληση του προλεταριακού κράτους. Μετά τη νίκη της σοσιαλιστικής επανάστασης, παύει δήθεν να υφίσταται η ανάγκη μελέτης των οικονομικών νομοτελειών ανάπτυξης της κοινωνίας, γι’ αυτό εκλείπει και η πολιτική οικονομία. Ο Μπουχάριν, διατυπώνοντας την εσφαλμένη θεωρία του “εξωοικονομικού εξαναγκασμού”, (υπογράμμιση δική μου), τασσόταν συγχρόνως υπέρ της αποδέσμευσης από οποιεσδήποτε κατευθυντήριες αρχές στον τομέα της οικονομικής πολιτικής. Στις σημειώσεις του ο Λένιν κατέκρινε δριμύτατα την ανοιχτή προπαγάνδιση της βουλησιαρχίας…”

Διαβάζοντας τις παρατηρήσεις και την περιληπτική συνολική κριτική του Λένιν πάνω στο βιβλίο του Μπουχάριν, είναι φανερό ότι η κριτική του Λένιν έχει εντελώς διαφορετικό προσανατολισμό από αυτόν που περιγράφει η παραπάνω σημείωση της έκδοσης. Όμως η σημείωση της έκδοσης δεν αρκείται σε έναν απλώς διαφορετικό προσανατολισμό, αλλά αναφερόμενη στην “εσφαλμένη θεωρία του Μπουχάριν για τον εξωοικονομικό εξαναγκασμό”, προχωρά σε μια κριτική έναντι του Μπουχάριν αντιδιαμετρικά αντίθετη από την κριτική του Λένιν, όπως διατυπώνεται στο συγκεκριμένο βιβλίο:

Το δέκατο κεφάλαιο (παράγραφοι 138-146, σελ. 67-75 εκδ. ΣΕ) του βιβλίου του Μπουχάριν έχει τίτλο “Ο “ΕΞΩΟΙΚΟΝΟΜΙΚΟΣ” ΕΞΑΝΑΓΚΑΣΜΟΣ ΣΤΗ ΜΕΤΑΒΑΤΙΚΗ ΠΕΡΙΟΔΟ”. Αντιγράφω όλες τις σημειώσεις – παρατηρήσεις του Λένιν στο περιθώριο των σελίδων του συγκεκριμένου κεφάλαιου: “ΝΒ “ορισμός” χάρμα, δε θα ήταν ακριβέστερο αν λέγαμε “κατηγορία”; παράγοντας; (Βία-δύναμη δεν ταιριάζει στα ρωσικά), πολύ καλά!, θα πρέπει να προστεθεί: 1) από την αριθμητική δύναμη 2) από το ρόλο στην οικονομία της χώρας 3) από τη σύνδεση με τη μάζα των εργαζομένων 4) από την οργάνωσή της, πολύ καλά!, σωστά!, σωστά!, οι δυνάμεις του προλεταριάτου γύρω από τη δικτατορία του προλεταριάτου-δεν μπορεί να ειπωθεί έτσι, σωστά!, σωστά!, κατά λέξη!, που γεννιέται, σωστά!, το ζήτημα δεν έγκειται στην “προϋπόθεση” (αυτό είναι ιδεατό) αλλά στο υλικό: δεν υπάρχει αυτή η καθολική ομοιογένεια, σωστά! πολύ καλά!, σωστά!, Ακριβώς!, σωστά!, σωστά!, έπρεπε να πει: παίρνει με πρωτοβουλία του Κόμματος, σωστά!, “ίδιο” (και όχι > ή <), σωστά!, σωστά!, σωστό!, σωστά, Ακριβώς!, πολύ καλά! Αυτό είναι ένα υπέροχο κεφάλαιο!” (η υπογράμμιση δική μου).

Θέλω να πιστεύω, ότι η παραπάνω παράθεση καθιστά προφανές το ότι η συγκεκριμένη σημείωση της έκδοσης δεν αποτελεί πιά απλώς μια δική της “παρατήρηση” πάνω στο βιβλίο του Μπουχάριν, αλλά μια δική της “παρατήρηση” πάνω στις παρατηρήσεις του Λένιν. Και μάλιστα μια δική της παρατήρηση που συνεχίζει και ολοκληρώνει την κατεύθυνση των “ερμηνειών” της εισαγωγής γύρω από το τι ακριβώς υποστήριξε ο Μπουχάριν και το σε τι ακριβώς άσκησε την κριτική του ο Λένιν.

Η κατεύθυνση της εισαγωγής να υποβάλει ως ορθή την θέση ότι οι οικονομικοί νόμοι της πολιτικής οικονομίας γενικά, ή έστω αόριστα, έχουν γενικά (ανιστορικά) αντικειμενικό χαρακτήρα, και γι’ αυτό γενικά (ή αόριστα) ισχύουν και στον κομμουνισμό, ολοκληρώνεται με τα πυρά που εξαπολύει η πρώτη σημείωση του τέλους της έκδοσης εναντίον της “εσφαλμένης θεωρίας του εξωοικονομικού εξαναγκασμού”, σε πλήρη αντίθεση και ολοκληρωτική (ωμή) διαστρέβλωση των παρατηρήσεων του Λένιν στο κεφάλαιο του βιβλίου όπου ο Μπουχάριν πραγματεύεται το συγκεκριμένο ζήτημα.

Κρίνοντας από τη χρονολογία της σοβιετικής έκδοσης (1985) και με γνώση των όσων επακολούθησαν, μπορούμε να υποθέσουμε βάσιμα, ότι αυτό που “ενόχλησε” τους “ακαδημαϊκούς” υπεύθυνούς της δεν είναι βέβαια ο “εξαναγκασμός” γενικά, αλλά ο “εξωοικονομικός” εξαναγκασμός ειδικά: Με τον “ενδοοικονομικό” εξαναγκασμό της τυφλής κυριαρχίας των νόμων της προσφοράς και της ζήτησης (που συνιστά την πολιτική οικονομία της αστικής τάξης), δεν πρέπει να είχαν πρόβλημα οι υπεύθυνοι της έκδοσης, αντίθετα φρόντισαν από την εισαγωγή να διατυπώσουν την μεταφυσική τους θεώρηση του “αντικειμενικού χαρακτήρα” των οικονομικών νόμων γενικά… Το “πρόβλημα” στο οποίο συγκέντρωσαν τα “θεωρητικά” πυρά τους δεν ήταν άλλο από τον “εξωοικονομικό” εξαναγκασμό της κοινωνικής πρόβλεψης και της κυριαρχίας της πάνω στην κοινωνική παραγωγή (η πολιτική οικονομία της εργατικής τάξης), “πρόβλημα” ενάντια στο οποίο γρήγορα θα εξαπολύονταν συγκεντρωμένα πυρά διόλου “ακαδημαϊκά”, αλλά πυρά πολιτικά και “πραγματικά”.

Από αυτή την άποψη η έκδοση της Σύγχρονης Εποχής πλάι στη μεγάλη οικονομική – θεωρητική σημασία της έχει και ιστορική – πολιτική σημασία και χαρακτήρα… Θα ήταν κατά τη γνώμη μου ολοκληρωμένη, πλέον, σαν έκδοση, εφόσον θα περιείχε ολόκληρο το βιβλίο του Μπουχάριν “Η οικονομία της μεταβατικής περιόδου”, εφόσον περιείχε επίσης τις παρατηρήσεις του Λένιν επί του βιβλίου του Μπουχάριν, εφόσον έδινε μια παρουσίαση της αντίληψης (εισαγωγή, σημειώσεις του εκδότη) που χαρακτήριζε την έκδοση των “Παρατηρήσεων του Λένιν” το 1929, και εφόσον, τέλος, διατηρούσε την εισαγωγή και τις σημειώσεις της σοβιετικής έκδοσης του 1985 σχολιασμένες όμως στη βάση της αντίληψης που προσπάθησα να εκφράσω με το παρόν σημείωμα και η οποία είναι κατά τη γνώμη μου η ορθή.

Πηγή : Διέξοδος via Praxis