Λ. Τρότσκι : Διαλεκτική Αλληλεξάρτηση Σκοπού και Μέσων

 

Ένα μέσο μπορεί να δικαιολογηθεί μόνο από το σκοπό του. Μα ο σκοπός, με τη σειρά του, χρειάζεται να δικαιολογηθεί κι αυτός. Από την άποψη του μαρξισμού, που εκφράζει τα ιστορικά συμφέροντα του προλεταριάτου, ο σκοπός δικαιολογείται αν οδηγεί στην αύξηση της κυριαρχίας της ανθρωπότητας πάνω στη Φύση και στην κατάργηση της κυριαρχίας του ανθρώπου πάνω στον άνθρωπο.
 

Μ’ αυτό θέλετε να πείτε ότι στην επιδίωξη αυτού του σκοπού το κάθετι επιτρέπεται;, ρωτάει σαρκαστικά ο φιλισταίος, αποδείχνοντας ότι δεν κατάλαβε τίποτα. Επιτρέπεται, απαντάμε, μόνο εκείνο που πραγματικά οδηγεί στην απελευθέρωση της ανθρωπότητας. Κι αφού αυτός ο σκοπός μπορεί να ολοκληρωθεί μόνο με την επανάσταση, η απελευθερωτική ηθική του προλεταριάτου είναι αναγκαστικά προικισμένη μ’ έναν επαναστατικό χαρακτήρα. Αντιτίθεται ασυμφιλίωτα όχι μονάχα στο θρησκευτικό δόγμα, αλλά και στα κάθε είδους ιδεολογικά φετίχ, τους φιλοσοφικούς αυτούς χωροφύλακες της άρχουσας τάξης. Συνάγει τους κανόνες της συμπεριφοράς του από τους νόμους ανάπτυξης της κοινωνίας, και πρωταρχικά από την πάλη των τάξεων, που είναι ο νόμος όλων των νόμων.
 

Αλλά ο ηθικολόγος επιμένει: Αυτό σημαίνει ότι στον ταξικό αγώνα ενάντια στους καπιταλιστές επιτρέπονται όλα τα μέσα: το ψέμα, η συνωμοσία, η προδοσία, ο φόνος και ούτω καθεξής; Επιτρεπόμενα και αναγκαία, απαντάμε, είναι εκείνα και μόνον εκείνα τα μέσα που συνενώνουν το επαναστατικό προλεταριάτο, γεμίζουν την καρδιά του με ασυμφιλίωτη εχθρότητα στην καταπίεση, του διδάσκουν την περιφρόνηση στην επίσημη ηθική και τα δημοκρατικά της φερέφωνα, το διαποτίζουν με τη συνείδηση της ιστορικής του αποστολής και δυναμώνουν το θάρρος του και το πνεύμα αυτοθυσίας στον αγώνα. Απ’ αυτά ακριβώς βγαίνει ότι δεν επιτρέπονται όλα τα μέσα. Όταν λέμε πώς ο σκοπός αγιάζει τα μέσα, τότε το συμπέρασμα που βγαίνει για μας είναι ότι ο μεγάλος επαναστατικός σκοπός αποκρούει περιφρονητικά εκείνα τα χυδαία μέσα και τους τρόπους που στρέφουν ένα τμήμα της εργατικής τάξης ενάντια σ’ άλλα τμήματα της, ή που επιχειρούν να κάνουν τις μάζες ευτυχισμένες χωρίς τη δική τους συμμετοχή, ή ελαττώνουν την πίστη των μαζών στον εαυτό τους και στην οργάνωσή τους, αντικαθιστώντας την με τη λατρεία των «αρχηγών». Πρωταρχικά και ασυμφιλίωτα, η επαναστατική ηθική απορρίπτει τη δουλοπρέπεια απέναντι στην μπουρζουαζία και την υπεροψία απέναντι στους εργαζόμενους, δηλαδή απορρίπτει εκείνα τα χαρακτηριστικά στα οποία οι μικροαστοί σχολαστικοί και ηθικολόγοι είναι βουτηγμένοι ως το λαιμό.
 

Τα κριτήρια αυτά δεν προσφέρουν, φυσικά, μια έτοιμη απάντηση στο ερώτημα τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται σε κάθε ιδιαίτερη περίπτωση. Δεν μπορεί να υπάρχουν τέτοιες αυτόματες απαντήσεις. Τα προβλήματα της επαναστατικής ηθικής είναι συνυφασμένα με τα προβλήματα της επαναστατικής στρατηγικής και τακτικής. Η ζωντανή πείρα του κινήματος κάτω από το φως της θεωρίας προσφέρει τη σωστή απάντηση σε αυτά τα προβλήματα.
Για το διαλεκτικό υλισμό δεν υπάρχει δυϊσμός ανάμεσα στα μέσα και το σκοπό. Ο σκοπός απορρέει φυσιολογικά από το ιστορικό κίνημα. Οργανικά τα μέσα είναι υποταγμένα στο σκοπό. Ο άμεσος σκοπός γίνεται το μέσο για ένα παραπέρα σκοπό. Στο θεατρικό του έργο «Φραντς φον Ζίκιγκεν» ο Φερντινάντ Λασάλ βάζει τα παρακάτω λόγια στο στόμα ενός από τους ήρωές του:«Δείξε μου το σκοπό, μα δείξε και το δρόμο.Τόσο σφιχτοδεμένος είναι ο δρόμος με το σκοπό,\Που η αλλαγή του ενός σημαίνει αλλαγή και τ’ άλλου,Κι οι νέοι δρόμοι πάντα νέους σκοπούς ανοίγουν».
 

Οι στίχοι του Λασάλ κάθε άλλο παρά τέλειοι είναι. Και το χειρότερο είναι ότι στην πρακτική πολιτική ο ίδιος ο Λασάλ ξέφυγε από το παραπάνω αξίωμα –είναι αρκετό να θυμηθούμε ότι έφτασε στο σημείο να κάνει μυστικές συμφωνίες με τον Μπίσμαρκ! Μα η διαλεκτική αλληλεξάρτηση ανάμεσα στα μέσα και το σκοπό εκφράζεται ολότελα σωστά στους παραπάνω στίχους. Πρέπει να σπαρθούν σπόροι σταριού για να φυτρώσουν στάχυα.
 

Η ατομική τρομοκρατία, λόγου χάρη, επιτρέπεται ή δεν επιτρέπεται από την άποψη της «καθαρής ηθικής» Στην αφηρημένη αυτή μορφή το ζήτημα δεν υπάρχει καθόλου για μας. Ο συντηρητικός Ελβετός μπουρζουάς ακόμα και τώρα εγκωμιάζει δημόσια τον τρομοκράτη Γουλιέλμο Τέλο. Οι συμπάθειές μας στρέφονται αμέριστα προς τους Ιρλανδούς, Ρώσους, Πολωνούς ή Ινδούς τρομοκράτες στον αγώνα τους ενάντια στην εθνική και πολιτική καταπίεση. Ο δολοφονημένος Κίροφ, ένας βάναυσος σατράπης, δεν γεννάει καμιά συμπάθεια. Η σχέση μας με το δολοφόνο παραμένει ουδέτερη μόνο γιατί δεν ξέρουμε τα κίνητρα που τον καθοδήγησαν. Αν αποδειχνόταν ότι ο Νικολάγιεφ ενήργησε σαν συνειδητός τιμωρός για τα εργατικά δικαιώματα τα ποδοπατημένα από τον Κίροφ, οι συμπάθειές μας θά ’ταν ολοκληρωτικά με το μέρος του δολοφόνου. Ωστόσο, εκείνο που για μας έχει αποφασιστική σημασία δεν είναι το ζήτημα των υποκειμενικών κινήτρων, αλλά το ζήτημα των αντικειμενικών αποτελεσμάτων. Τα δοσμένα μέσα είναι πράγματι ικανά να μας οδηγήσουν στο σκοπό; Σε σχέση με την ατομική τρομοκρατία, τόσο η θεωρία όσο και η πείρα αποδείχνουν ότι δεν συμβαίνει αυτό. 

 

Λέμε στον τρομοκράτη: είναι αδύνατο να αντικαταστήσεις τις μάζες. Μόνο μέσα στο μαζικό κίνημα μπορείς να βρεις αποτελεσματική έκφραση του ηρωισμού σου. Ωστόσο, μέσα στις συνθήκες του εμφυλίου πολέμου, η δολοφονία μεμονωμένων καταπιεστών παύει να είναι πράξη ατομικής τρομοκρατίας. Αν, ας πούμε, ένας επαναστάτης τίναζε με μια βόμβα στον αέρα τον στρατηγό Φράνκο και το επιτελείο του, αυτή του η πράξη πολύ δύσκολα θα προκαλούσε ηθική αγανάκτηση ακόμα και στους δημοκρατικούς ευνούχους. Μέσα στις συνθήκες του εμφυλίου πολέμου μια παρόμοια πράξη θα ήταν πολιτικά πέρα για πέρα δικαιολογημένη. Έτσι, ακόμα και στο οξύτερο ζήτημα –το σκότωμα ανθρώπου από άνθρωπο– τα απόλυτα ηθικά αξιώματα αποδείχνονται μάταια. Οι ηθικές εκτιμήσεις, μαζί με τις πολιτικές, βγαίνουν από τις εσωτερικές ανάγκες του αγώνα.

Η απελευθέρωση των εργαζομένων δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί παρά μόνο από τους ίδιους. Γι’ αυτό δεν υπάρχει μεγαλύτερο έγκλημα από το να εξαπατάς τις μάζες, να παρουσιάζεις τις ήττες για νίκες, τους φίλους για εχθρούς, να εξαγοράζεις τους εργατικούς ηγέτες, να φτιάχνεις θρύλους, να σκηνοθετείς ψεύτικες δίκες, με μια λέξη να κάνεις ό,τι κάνουν οι σταλινικοί. Τα μέσα αυτά ένα μόνο σκοπό μπορούν να υπηρετήσουν: να παρατείνουν την κυριαρχία μιας κλίκας που έχει ήδη καταδικαστεί από την ιστορία. Μα δεν μπορούν να συντελέσουν στην απελευθέρωση των μαζών. Να γιατί η Τέταρτη Διεθνής κάνει αγώνα ζωής και θανάτου ενάντια στο σταλινισμό.
Οι μάζες, φυσικά, δεν είναι καθόλου αναμάρτητες. Η εξιδανίκευση των μαζών μάς είναι εντελώς ξένη. Τις είδαμε κάτω από διάφορες συνθήκες, σε διάφορες φάσεις και επιπρόσθετα στους μεγαλύτερους πολιτικούς συγκλονισμούς. Έχουμε παρατηρήσει τις δυνατές και τις αδύνατες πλευρές τους. Η δυνατή τους πλευρά –αποφασιστικότητα, αυτοθυσία, ηρωισμός– βρήκε πάντοτε την πιο καθαρή της έκφραση σε εποχές επαναστατικής ανόδου. 

 

Σ’ αυτή την περίοδο οι μπολσεβίκοι βρίσκονταν επικεφαλής των μαζών. Κατόπιν, άνοιξε ένα διαφορετικό ιστορικό κεφάλαιο, όταν πέρασε στο προσκήνιο η αδύνατη πλευρά των καταπιεζομένων: ανομοιογένεια, πολιτιστική καθυστέρηση, στενότητα παγκόσμιας προοπτικής. Οι μάζες, κουρασμένες από την ένταση, καταλαμβάνονται από την απογοήτευση, χάνουν την πίστη στον εαυτό τους –και στρώνουν το δρόμο για τη νέα αριστοκρατία. Σ’ αυτή την εποχή οι μπολσεβίκοι («τροτσκιστές») βρέθηκαν απομονωμένοι από τις μάζες. Πρακτικά μιλώντας, περάσαμε μέσα από δυο μεγάλους τέτοιους ιστορικούς κύκλους: 1897-1905, χρόνια πλημμυρίδας, 1907-1913, χρόνια αμπώτιδας, 1917-1923, περίοδος ανόδου χωρίς προηγούμενο στην ιστορία, τέλος, μια νέα περίοδος αντίδρασης που δεν τέλειωσε ακόμα μέχρι σήμερα. Μέσα σ’ αυτά τα τεράστια γεγονότα οι «τροτσκιστές» διδάχτηκαν το ρυθμό της ιστορίας, δηλαδή τη διαλεκτική του ταξικού αγώνα. Διδάχτηκαν ακόμα, καθώς φαίνεται, κι ως ένα βαθμό μ’ επιτυχία, πώς να υποτάσσουν τα υποκειμενικά τους σχέδια και προγράμματα σ’ αυτόν τον αντικειμενικό ρυθμό. Μάθανε να μην απελπίζονται μπροστά στο γεγονός ότι οι νόμοι της ιστορίας δεν εξαρτώνται από τα ατομικά τους γούστα και δεν υποτάσσονται στα δικά τους ηθικά κριτήρια. Μάθανε να υποτάσσουν τις ατομικές τους διαθέσεις στους νόμους της ιστορίας. Μάθανε να μην τρομάζουν μπροστά στους πιο ισχυρούς εχθρούς όταν η δύναμη των τελευταίων βρίσκεται σε αντίφαση με τις ανάγκες της ιστορικής ανάπτυξης. Ξέρουν πώς να κολυμπάνε ενάντια στο ρεύμα με τη βαθιά πεποίθηση ότι η νέα ιστορική πλημμυρίδα θα τους φέρει στην αντικρινή όχθη. Δεν θα φτάσουν όλοι σ’ αυτή την όχθη, πολλοί θα πνιγούν. Μα το να συμμετέχεις σ’ αυτό το κίνημα με ανοιχτά τα μάτια και με αδάμαστη τη θέληση –αυτό μόνο μπορεί να δώσει την πιο υψηλή ηθική ικανοποίηση σ’ ένα σκεπτόμενο ον!

Κογιοακάν, 16 του Φλεβάρη 1938

 

Πηγή : Παραναγνώστης